1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti ve Tezleri - Çağla D. TAĞMAT
Giriş
Birinci Dünya Savaşı, nedenleri ve sonuçlarıyla dünyanın siyasi, sosyal ve ekonomik
düzeninde önemli değişimlere yol açmış, birçok merkezi imparatorluk yıkılırken, hem
sömürge paylaşımı hem de kıta Avrupası’ndaki sınırlar açısından yeni bir dünya haritası ortaya
çıkmıştır. Osmanlı Devleti penceresinden bakıldığında 1918 yılında imzalanan Mondros
Mütarekesi, ilk bakışta her ne kadar silahlı çatışma dönemini sona erdiren bir ateşkes
görünümünde olsa da, Anadolu’da başlayan işgaller nedeniyle Türk direniş hareketinin
kıvılcımlanmasına yol açan bir gelişme olarak görülmüştür. Bu mütareke gereği Osmanlı
toprakları; İngiltere, Fransa ve İtalya tarafından işgal edilmişse de,1 1919 yılının Mayıs ayında
Yunanistan da bu hisseden kendine düşen payı almak için Batılı devletlerin planlarına ortak
olmuştur. Yunanistan’ın İzmir’i işgal ederek mevcut durumdan fayda sağlamaya çalışması,
başta Batı Anadolu olmak üzere bütün Anadolu’ya sirayet eden bir direniş ruhunun ve
anlayışının gelişmesinde doğrudan rol oynamıştır.
1919 yılında Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkarak Anadolu’ya geçmesi, direnişin
ulusal düzeyde örgütlenmesi açısından bir başlangıcı işaret etmiş ve Türk halkının da desteğini
alan Mustafa Kemal Paşa bu yeni dönemin lideri olarak belirmiştir. 1920 yılında İstanbul’un
itilaf devletlerince resmen işgal edilmesi ve Meclis-i Mebusan’ın tatil edilmesi ise Ankara’da bir
meclis açma düşüncesinin hızla hayata geçmesini sağlamış, Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mart
1920’de Heyet-i Temsiliye Başkanı olarak yayınladığı genelge doğrultusunda seçimler
1 Mondros Mütarekesi’nde İngiltere, Fransa ve İtalya’nın işgal ettiği yerler ve mütarekenin
detayları hakkında bkz. Türk İstiklal Harbi I Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, 3. Baskı, Genelkurmay
ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999.
Greek Deputation, National Struggle, Sevres
Peace Treaty, Turco- Greek.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti..
yapılmıştır.2 Seçimler sonunda 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi açılmış ve bu Meclisin
hazırladığı 1921 Anayasası ile Meclis yasallığını ortaya koymuştur.
Ağırlıklı olarak Batı Anadolu’da gerçekleşen savaşlarla şekillenen Türk Milli Mücadele
dönemi, sahne gerisinde İngiltere, Fransa ve İtalya’nın hazırladıkları plan, öneri ve antlaşma
taslaklarına karşı verilmiş diplomatik bir mücadele sürecini de kapsamaktadır. Başka bir
deyişle Milli Mücadele döneminin diplomasi boyutu da en az iç politik gelişmeler kadar
önemli ve araştırılmaya değerdir. Bu bağlamda özellikle 1920 yılında yaşanan iç ve dış
gelişmeler birbiriyle bağlantılı olarak 1921 yılı için bir alt yapı hazırlamıştır. İtilaf Devletlerinin
yani Müttefiklerin asıl hedefi Ankara Hükümetine Sevr Barış Antlaşması’nı kabul ettirmek
iken, bu hedefe ulaşmak için kullandıkları öncelikli yol, savaşı Yunan ordusu vasıtasıyla
kazanmaya çalışmak olmuştur. Daha açık bir deyişle İtilaf Devletleri, Sevr’i Türk tarafına
kabul ettirmek için Yunan ordusunun başarısına güvenmiştir. Böylesi bir tabloda İngiltere,
Yunanistan’ın baş destekçisi konumunu muhafaza ederken, 1921 yılının Ocak ayında
gerçekleşen Yunan saldırısı karşısında direnen Türk kuvvetleri önemli bir aşama kaydetmiş ve
Yunanların3
taarruz hattına çekilmelerini sağlamıştır. 4 İsmet Paşa komutasındaki Türk
kuvvetlerinin Batılılar açısından beklenmedik olarak nitelendirilebilecek bu başarısı, hem
Yunan liderlerde hem de İtilaf Devletlerinde tedirginlik yaratmış ve Sevr’i Ankara’ya kabul
ettirme yolunda diplomasi seçeneğinin önünü açmıştır.
Türk kuvvetlerinin özellikle işgalci güçlere karşı elde ettiği başarılardan dolayı, İtalya ve
Fransa’nın Türk Milli Mücadelesine bakış açılarındaki olumlu değişim, Ankara Hükümetinin
uluslararası görüşmelere katılmasının yolunu açarken, İtilaf Devleri de Yakın Doğu’da barışı
sağlamak amacıyla Sevr Antlaşması’nı görüşmek üzere harekete geçmişlerdir.
Londra Konferansı’na Giden Süreçte Yunanistan
Londra Konferansı’na giden süreçte, Anadolu’daki Türk-Yunan çatışmasının seyri kadar,
Yunanistan’daki iç siyasi dengeler de etkili olmuştur. Bu siyasi dengeleri iyi anlayabilmek için
Yunanistan’da 1920 yılında yapılan seçimlerin sonuçlarının sağlıklı bir şekilde analiz edilmesi
gereklidir.
1920 yılının Kasım ayında yapılan seçimler, 1919 yılının Mayısında başlayan Anadolu
Harekâtı konusunda Yunan halkının görüşlerini yansıtması açısından önemli bir dönemeç
olmuştur. Bu seçimler sonucunda Yunan halkı Megali İdea5 politikasını reddederek yıllardır
2 Nutuk, C. I., 13. Baskı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1973, s. 421.
3 Bu araştırmada Yunanistan’da yaşayan ve Yunan halkından olan kimseler Yunanlı yerine
Yunan olarak belirtilmiştir.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS...
6be0b6.75442403
4 Birinci İnönü Savaşı hakkında detaylı bilgi için Bkz. Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam
(1884-1938), Cilt I, 14. Özel Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2011, s. 169-172.
5 Megali İdea konusunda detaylı bilgi için bkz. Outkou Kirli Ntokme “Ulus Devlet
Oluşturmada Yunanistan Örneği: Büyük Ülkü Megali İdea”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi
Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 46, Güz 2010, ss. 401-424.
32 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
savaşıyor olmanın yorgunluğunu oylarına yansıtmış ve siyasi liderlere bir mesaj vermiştir.
Seçimler sonrasında kurulan Kral yanlısı Dimitrios Rallis Hükümeti, Yunan halkının vermiş
olduğu mesajı iyi anlayamamış ve Batı Anadolu’nun işgaline devam etmek konusunda fikir
değiştirme cesaretini bulamamış olacak ki, Küçük Asya Harekâtına devam etme kararı
almıştır. Aynı dönem, Ankara Hükümetinin düzenli orduyu kurarak işgalci güçlere karşı daha
organize bir şekilde mücadele etme kararını alması ve bu kararı uygulaması açısından da
önemlidir. Gerçekten de Yunanistan’da biraz da beklenmedik şekilde Kral yanlısı bir
hükümetin kurulması6
istikrarı sağlamak bir tarafa, ülkedeki kaotik ortamı daha da hissedilir
hale getirmiştir. Türkiye ve Yunanistan ile ilgili olarak 1920 yılı sonlarına dönük karşılaştırmalı
bir analiz yapılacak olursa, Yunanistan’ın gün geçtikçe siyasi ve ekonomik açıdan bir
belirsizliğe doğru gittiği, Türkiye’nin ise Anadolu hareketinin aldığı kararlarla planlı ve
programlı bir direnişe yöneldiği görülmektedir.
Yalnızca 1920 seçimlerinden 1921 yılı sonuna kadar geçen dönemde Yunanistan’da üç
farklı hükümetin görev yaptığı düşünülürse, ülkedeki istikrarsızlık ve huzursuzlukla
Anadolu’daki başarısızlık arasında ciddi bağ olduğu ortaya çıkacaktır. Öyle ki 1921 yılının
hemen başındaki Birinci İnönü Savaşı sırasında Yunan Hükümetinin başında Dimitrios
Rallis varken, Londra Konferansı’nın hemen öncesinde gerçekleşen bir hükümet değişikliği
sonucunda Nikolaos Kalogeropoulos Başbakan olarak göreve başlamıştır. Rallis’in istifasında
iç politikadaki bir gelişmeden çok Anadolu Harekâtıyla ilgili dış politik bir gelişmenin
belirleyici olması ilginçtir. Rallis’in Londra Konferansı’nda Yunanistan’ı kendisinin temsil
edeceğini açıklaması ve Eleftherios Venizelos’un görüşlerinin etkisi altında kalması istifasında
büyük rol oynamıştır.7 Rallis’in Venizelos ile olan ilişkileri Yunanistan’da eleştirilmiştir.
Bununla birlikte Rallis’in Londra Konferansı’na gitmek istememesi ve Sevr’in revize
edilmesi konusunda pasif kalmasının da istifasında etkili olduğunu belirten görüşler
6 Küçük Asya Seferi konusunda radikal kararlar alınacağı umuduyla gerçekleştirilen halk
oylaması sonucu, Kral Konstantinos sürgünden dönmüş ve Kral yanlısı Dimitrios Rallis
önderliğinde bir hükümet kurulmuştur. Michael Smith, Yunan Düşü, Ayraç Yayınları, Ankara,
2002, s. 234.
7 age., s. 264.
8 Burada açıklanması gereken nokta; Türk Sevr’i ve Yunan Sevr’inin farklı antlaşmalar
olduğudur. Yunan Sevr’i de Türk Sevr’i gibi 10 Ağustos 1920 tarihinde imza edilmiş ancak Yunan
Sevr’i yalnızca Yunanistan ile İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya arasında imzalanmıştır. Bu
antlaşma Yunanistan’daki azınlıkların korunmasına ilişkindir. Londra Konferansı’nda tartışılan
Sevr Antlaşması Türk Sevr’idir. Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, 2. Basım,
Bilgi Yayınevi, Ankara, 1991, s. 72.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 33
bulunmaktadır.9 Bundan da anlaşılacağı gibi Londra Konferansı öyle ya da böyle daha
başlamadan Yunan iç siyasetindeki dengeler üzerinde etkili olmuştur.10
Türkiye ile Yunanistan için dönemsellik içeren paralel bir inceleme yapılacak olursa, 1921
yılı başlarının her iki ülke için, geleceklerinin belirlenmesi açısından önemli siyasi ve askeri
gelişmelere sahne olduğu görülür. 1920 yılının Temmuz ayından itibaren Sovyetler ile
TBMM Hükümeti temsilcileri arasında görüşmelerin başlaması,11 Ankara Hükümetinin elini
güçlendirmiş ve Batılı devletlerle diplomatik ilişkilere yönelmesini kolaylaştırmıştır.12 Birinci
İnönü Savaşı’nın Türklerin lehine sonuçlanmasının ardından Batılılar boş durmamış ve
İngiliz Hükümeti Doğu Sorunu’nun görüşülmesi ve Sevr Barış Antlaşması’nda bazı
değişikliklerin yapılması amacıyla Başbakan ve Dışişleri Bakanını 20 Ocak 1921’de Paris’e
göndermiştir. Bundan bir gün sonra Fransa Başbakanı Aristide Briand, İtalya Dışişleri Bakanı
Kont Sforza, İngiltere Başbakanı David Lloyd George ve İngiltere Dışişleri Bakanı Lord
Curzon arasında Paris’te gerçekleşen görüşmede Briand, Sevr Antlaşması’nda bazı
değişikliklerin yapılması gerektiğini savunurken, Kont Sforza İtalya’nın bir uzlaşmadan yana
9 Yuluğ Tekin Kurat, “Mustafa Kemal’s Instructions (An Intercepted and Decyphered
Telegram) To Bekir Sami In London –A Reassessment of the London Conference (21 February12 March 1921) and Its Immediate Consequences”, Belleten, Cilt XLVIII, Sayı 189-192, No 189-
192, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1985, ss.55-93, s. 56.
10 Londra Konferansı’nın ve onu takip eden İkinci İnönü Savaşı’nın yapıldığı dönemde
Kalogeropoulos Yunanistan’da başbakanlık görevini sürdürmüş ancak, Yunanistan’ın İkinci
İnönü Savaşı’nda yaşadığı yenilginin sonunda, bir başka hükümet değişikliği ile Yunan siyasetinde
hatırı sayılır bir çoğunluğu arkasında toplayan Dimitrios Gounaris başbakan olmuştur. Bu kadar
kısa bir süre içerisinde yaşanan üç hükümet değişikliği, Yunan siyasetindeki istikrarsızlığı
gösterdiği gibi, her bir hükümet değişikliğinin bir askeri yenilgi sonunda gerçekleşiyor olması,
istenilen hedefe ulaşılamamasının bedelinin Yunan liderlere çıkarıldığı şeklinde bir algı
oluşturmaktadır.
11 1920 yılının Kasım ayında Ali Fuat Paşa’nın Moskova’ya elçi olarak atanması Moskova ile
müzakerelerin başlamasının yolunu açmıştır. Sovyet Büyükelçisinin Kemalist Türkiye ile antlaşma
imzalamaya hazır olduklarını bildirmesi üzerine Yusuf Kemal Bey Başkanlığındaki Türk Heyeti
1920 yılının Aralık ayında Moskova’ya hareket etmiş ve 18 Şubat 1921’de Moskova’ya varmıştır.
26 Şubat 1921’de başlayan Moskova Konferansı, Türk Heyetinin Misak-ı Milli’den fedakârlık
yapmaması ve Sovyetler Heyetinin Gümrü Barışını kabullenmemesi sonucu ilk aşamada çıkmaza
sürüklenmiştir. Moskova’daki TBMM temsilcisi Yusuf Kemal Bey’e göre aynı anda Bekir Sami
Bey ve Heyetinin Londra’da İtilaf Devletleri ile görüşme yapıyor olması Ruslar üzerinde olumsuz
etki yaratmıştır. 9 Mart 1921 tarihinde Türk Heyeti ve Stalin arasında gerçekleşen görüşmede
Moskova Antlaşması’nın temelini oluşturacak önemli maddelerde anlaşma sağlanmış ve 18 Mart
günü Moskova Antlaşması imzalanmıştır. Taraflar bu tarihi İstanbul’un işgal edildiği gün olan 16
Mart günüyle değiştirmeyi kabul etmişlerdir. Salahi Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt
II, TTK, Ankara, 2003, s. 118-119; Salahi Sonyel, Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat
Servisinin Türkiye’deki Eylemleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, s. 51-57.
12 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası 1919-1938, Atatürk Kültür
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1990, s. 23.
34 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
olduğu vurgusunu yapmıştır.13 Böylelikle İtalya ve Fransa’nın, Sevr Antlaşması ve doğal
olarak Anadolu’daki ulusal hareketle ilgili politik duruşlarındaki değişim belirgin hale gelmiştir.
İngiltere, Fransa ve İtalya siyasi liderlerinin yapmış olduğu toplantıdan çıkan sonuç, Sevr
Antlaşması’nın revize edilmesi için bir konferans düzenlenmesi yönünde olmuştur. Batılı
devlet liderlerinin bu toplantısı sonrasında İstanbul’daki Müttefik Yüksek Komiserleri
Londra Konferansı’na ilişkin Sadrazam Tevfik Paşa’ya, Londra’da düzenlenecek olan
konferans için 26 Ocakta bir davet göndermiştir.
Konferansa yapılan davetin İstanbul Hükümeti tarafından kabul edilmesinden hemen
sonra gönderilecek heyet üzerinde çalışmalar başlamıştır. İstanbul Hükümeti Sadrazamı
Tevfik Paşa, Osmanlı heyetinde, Ankara Hükümetinin de temsili için Mustafa Kemal Paşa
ile temasa geçerek kendisinden, tümüyle yetkili bir heyet göndermesini istemiştir.14 Ancak
TBMM Hükümeti tarafından Hariciye Vekâleti Vekili Bekir Sami Bey başkanlığında
Osmanlı heyetinden bağımsız bir kurul oluşturulmuş ve kurul, resmen çağırıldığı takdirde
konferansa katılmak üzere Antalya yoluyla Roma’ya geçmiştir.15 Resmi bir çağrı alındığı
takdirde Londra’ya hareket etme konusunda zaman kazanmak amacıyla Roma’ya giden
Bekir Sami Bey’in, İtalya Dışişleri Bakanı Kont Sforza ile gerçekleştirdiği görüşmeler dikkat
çekicidir. Görüşmelerde Kont Sforza, Müttefiklerin konferansta İzmir ve Trakya için bir
soruşturma komisyonu kurulmasını önereceklerini Bekir Sami Bey’e gizlice bildirmiş ve
Türklerin bu öneriye karşı çıkmamalarını, soruşturmanın yansız bir şekilde gerçekleşmesi
koşuluyla bunu kabullenmelerini istemiştir. 16 Bu durum konferansın hangi eksende
yoğunlaşacağını ortaya koyması açısından önemli bir noktadır. Biraz daha özele inildiğinde
Mustafa Kemal Paşa’nın Londra Konferansı konusunda umutsuz olduğunu ve hatta
İngiltere’ye şüpheyle baktığını söylemek mümkündür. Özellikle Ağa Han’ın da konferansa
katılacak olması Mustafa Kemal Paşa’da İngiltere’nin bir oyun hazırlığı içinde olabileceği
şüphelerini artırmıştır. 17 Ankara Hükümeti tarafından görevlendirilen Bekir Sami Bey
başkanlığındaki heyet İtalya’da iken Kont Sforza’dan konferansa resmen çağırıldıkları bilgisini
aldıktan sonra Londra’ya hareket etmiştir.18
Yunanistan’ın konferansa davet edilmesi de Fransa aracılığıyla gerçekleşmiştir. Fransa,
Yunanistan’a Londra Konferansı’nın toplanacağına dair göndermiş olduğu nota ile
konferansın toplanma amacını açıklarken, İstanbul ve Ankara Hükümetlerinin de konferansa
katılacağı bilgisini Yunanlara iletmiştir. Yunanistan Hükümetinin Londra Konferansı’na
davet edilmesi Yunanlarda, Kral Konstantinos rejiminin Müttefiklerce tanındığı şeklinde bir
izlenim yaratmış ve konferans daveti Müttefikler tarafından dışlanmamak ve Yunan tezlerini
13 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 147.
14 Aynı yer.
15 Nutuk, C. II, S. 577.
16 Sonyel, Kurtuluş Savaşı Günlerinde…, s. 151.
17 Sonyel, Kurtuluş Savaşı Günlerinde…, s. 150.
18 Nutuk., C. II, s. 577.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 35
savunmak düşüncesiyle kabul edilmiştir.19
Davetin gerçekleştiği dönemde iktidarda bulunan
Rallis Hükümeti, konferans programına bağlı kalınacağını ve Anadolu’daki sorunun Sevr
Antlaşması esaslarına dayalı bir şekilde çözüleceğine olan inancını belirterek davete olumlu
cevap vermiştir.20
Bununla birlikte Yunanistan’da konferansa gidecek heyetin belirlenme sürecinin sancılı
geçtiğini söylemek mümkündür. Özellikle Başbakan Rallis ve Savunma Bakanı Gounaris
arasında konferansta Yunanistan’ı temsil etme konusunda bir anlaşmazlık yaşanmıştır. Konu
hakkında Pinelopi Delta21 “bir hükümet krizi tehlikesinin” varlığından söz ederken,22 daha
önceden Londra Konferansı’nda Yunanistan’ı kendisinin temsil edeceği yönünde açıklama
yapan Rallis, 5 Şubat 1921 tarihinde istifa etmiş ve yerine Kalogeropoulos Hükümeti
kurulmuştur.23
Rallis’in başbakanlıktan ayrılması, konferansta Yunanistan’ı temsil etme konusunda, yeni
hükümette Başbakan Yardımcılığı görevini üstlenen Gounaris’e beklediği fırsatı hemen
vermemiştir. İngiliz ve Fransız kamuoyunda Gounaris’in “Müttefik karşıtı” olduğunu ima
eden yayınların yapılması,24 Yunan siyasi çevrelerine, Gounaris’in konferansa katılması
halinde Yunanistan’ın tüm çıkarlarının zedeleneceği ve pazarlık durumunun zayıflayacağı
tedirginliğini hissettirmiştir.25 Bu bağlamda Yunan siyasi çevresinin Gounaris’e karşı ihtiyatlı
bir tavır takındığını söylemek mümkündür.
Yunanların konferansa katılacaklarını belirttikleri yazıda, konferans programı; “Tüm
Müttefiklerce kaleme alınan Sevr Antlaşması’nın Doğu’da saptadığı statükonun olduğu gibi korunması
ilkesiyle bağdaştığına inandıkları konferans programı…” olarak nitelendirilmiştir. 26 Bu ifade
Yunanların konferanstan beklentilerini açıkça ortaya koyması açısından önemli olmakla
birlikte, aynı zamanda konferansta nasıl bir tavır takınılacağının da ipuçlarını vermesi
açısından dikkat çekicidir. Zaten Londra Konferansı’nda Yunan heyetinin izlediği temel
19 T. Hristodoulidi, Themata Ellinikis Diplomatikis İstorias 1912-1934, Paratiritis, Athina, 1986. s.
142.
20 age., s. 142.
21 Pinelopi Delta Yunanistan’da, yazdığı çocuk kitaplarıyla ünlenmiş bir yazardır. Aynı zamanda tarihsel yazılarını genelde ulusal kimlik üzerine inşa eden Delta pek çok tarihsel sürece
de şahitlik etmiştir. Babası Emmanuel Benaki’nin 1916 yılında Atina’da belediye başkanı
olmasıyla, Benaki ailesi ve Eleftherios Venizelos yakın aile dostu olmuşlardır. Delta’nın
Eleftherios Venizelos adını taşıyan anı kitabı döneme ışık tutması açısından oldukça önemlidir.
22 Pinelopi Delta, Eleftherios Venizelos, Ermis, Athina, 2002, s. 85.
23 Kral Konstantinos yeni hükümetin kurulması görevini, Liberal Parti mensupları dışında
çağırmış olduğu tüm komutan ve Yunan siyasilerin bulunduğu bir toplantıda, Kalogeropoulos’a
vermiştir. Yunan basını Kalogeropoulos’un hükümeti kurmakla görevlendirilmesi bir sürpriz
olarak değerlendirmiştir.
Delta, age., s. 86.
24 Nilüfer Erdem, Yunan Tarihçiliğinin Gözüyle Anadolu Harekâtı (1919-1923), 2. Basım, Derlem
Yayınları, İstanbul, 2010, s. 328.
25 Delta, age., s. 86.
26 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 123.
36 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
politika, Küçük Asya harekâtına desteğin devam ettirilmesi ile Türklerin mağlup edileceği
konusundaki kararlılığın vurgulanması ve Müttefiklerin de buna ikna edilmesi üzerine inşa
edilecektir.27
Öte yandan Yunanistan’ın, konferans davetine olumlu cevap vermesi, ilk andan itibaren
Yunan iç politikasında hareketlilik yaşanmasına neden olmuştur. Yeni Başbakan Nikolaos
Kalogeropoulos Meclis’te Yunan tezini Sevr Antlaşması’na dayanarak savunacağı konusunda
güvence vermiş ve güvenoyu alarak28 konferansa gidecek Yunan heyetinin başkanlığı
görevini üstlenmiştir. Konferansta Yunan heyeti başkanı sıfatını alan Kalogeropoulos
çalışmalarına hız vermiştir. Bu arada Yunan siyasetinin diğer önemli bir ismi olan ve yeni
hükümette Başbakan Yardımcısı ve Meclis Başkanı sıfatını alan Gounaris de boş durmamış
ve Müttefik temsilcilerle görüşmeler yapmıştır. Atina’daki İngiliz elçisi Granville’in 27 Ocakta
Curzon’a bildirdiğine göre, Granville yeni Yunanistan hükümetinde Yunan parlamentosu
başkanı ve başbakan yardımcılığı görevini üstlenmiş olan Gounaris’i ziyaret ederek Londra
Konferansı’nı görüşmüştür. Gounaris Yunan yönetiminin bu daveti kabul ettiğini aktarmış
ve konferansta Yunanistan’ı Başbakan Kalogeropoulos ve kendisinin temsil edeceklerini
söylemiştir. 29 Granville’in Lord Curzon’a çektiği telgrafta, Yunan heyetinin konferans
davetini kabul ettiği belirtilirken, Ankara Hükümetinin de konferansa davet edilmiş olmasının
Yunanistan Başbakanını oldukça sinirlendirdiği aktarılmıştır.30
Yunanistan’da gündem kısa bir süre konferansta Yunanistan’ı kimin temsil edeceğine
odaklanmış, bu sorunun çözümlenmesiyle Yunanistan ve Müttefikler arasındaki temaslara
hız verilmiştir. Konferansla ilgili olarak yapılan çalışmalar hükümet çevreleriyle sınırlı
kalmamıştır. Yunan hükümeti görevlileri dışında Yunanistan eski Başbakanı Eleftherios
Venizelos da girişimlerini yoğunlaştırmıştır. Öyle ki, Londra Konferansı öncesinde ve
sırasında Venizelos’un çok aktif bir Yunan diplomatı gibi çalıştığını söylemek mümkündür.31
Londra’ya giderek 29 Ocakta İngiltere Başbakanı Lloyd George ile görüşen Venizelos, İngiliz
devlet adamından Yunanistan’a yardımı sürdüreceklerine dair teminat almayı ihmal
etmemiştir. Venizelos her ne kadar başbakan unvanını 1920 Kasımında kaybetmiş olsa da,
etkinliğini tümüyle yitirmemiş ve Yunan dış politikasına uzaktan müdahaleyi sürdürmüştür.
Lloyd George, Venizelos’a Kral Konstantinos’un Yunanistan’a döndüğünden beri İngiliz
kamuoyunun Yunanistan’a bakışının değiştiği vurgusunu yaparken, Venizelos’tan arka
planda kalarak da olsa konferansla olan ilgisinin devam etmesini özellikle istemiştir.32 Lloyd
27 Salahi Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerinde Türk-Yunan İlişkileri 1821-1923, Remzi Kitabevi,
İstanbul, 2011.s. 267.
28 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 124.
29 Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerinde Türk Yunan İlişkileri, s. 258
30Standford J. Shaw, From Empire To Republic The Turkish War of National Liberation 1918-1923
A Documentary Study, Volume 3, Part 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, s. 1208.
31 Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1975, s. 169.
32 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 124.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 37
George’un bu isteği onun aslında Kralcı Kalogeropoulos Hükümetine tam anlamıyla itimat
etmediği şeklinde bir düşünceyi akıllara getirmesi açısından önemlidir. Venizelos’un, İngiliz
Dışişleri Bakanlığı yetkilisi Harold Nicolson’dan, İngilizlerin Türkleri zor durumda bırakacak
öneriler hazırladığını öğrenmesi, Londra Konferansı’nı İngilizler ve Yunanlar tarafından
Mustafa Kemal Paşa ve Anadolu Hareketine karşı kurulmuş bir tuzak olarak görmesine
neden olmuş ve kendi deyimiyle rahatlamasına yol açmıştır.33 Buna ek olarak Londra’daki
faaliyetlerini İngiliz ve Fransız basınına verdiği demeçlerle sürdürmüş ve konferansın
Yunanistan aleyhinde bir karar almaması gerektiğini belirterek kamuoyunu etkilemeye
çalışmıştır.34 Böylelikle Venizelos, Sevr’in değiştirilmesi ya da yok olması tehlikesine karşı
önlemler almış ve başlattığı askeri harekâtı nihayete erdirmek için sahne gerisinden
müdahalelerini sürdürmüştür.
Venizelos’un Lloyd George ile gerçekleştirdiği bu görüşme göreli olarak etkili olmuştur
denilebilir. Öyle ki konferans resmen başlamadan önce Müttefiklerin kendi aralarında yaptığı
bir görüşmede Lloyd George, Kral Konstantinos’un Yunanistan’a dönüşünden dolayı
Yunanların dışlanmaması gerektiği ve Müttefik politikalarının Yunan hükümetlerinden
ziyade Yunan halkı üzerine inşa edildiği vurgusunu yapmıştır. Türkiye’de Mustafa Kemal
Paşa’yı, Yunanistan’da ise Kral Konstantinos’u, İngiltere tarafından onaylanmayan liderler
olarak gören ve bu nedenle de bu iki lideri problem olarak niteleyen Lloyd George, yine de
Yunanların Türklere tercih edilmesi gerektiğini ifade etmiştir.35
Öte yandan konferansın yaklaştığı günlerde hem Yunanlar hem de Türkler tezlerini
sağlam temellere oturtmaya çalışmışlar ve kararlı bir görüntü vermeye özen göstermişlerdir.
Türk ve Yunan tezleri hakkındaki önemli tespitlerden biri de, her iki tarafın da kendi
isteklerinde direnmiş olmasıdır. Yunanlar, kendi görüşlerinde yani Sevr statükosunun
değiştirilmemesi konusunda ısrar ederken, eğer antlaşmada bir değişiklik yapılacaksa, bu
değişikliğin İstanbul’un Türklerden alınarak kendilerine verilmesini olanaklı kılacak36 yönde
olması gerektiğini öne sürmüşlerdir. Buna karşın Kemalistler de işgal altında bulunan
33 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 124.
34 Akyüz, age., s. 169.
35 Standford J. Shaw, age., s. 1202.
36 İstanbul konusunda bir parantez daha açıldığında Londra Konferansı sonrasında (Nisan
1921) gerçekleşecek olan Dimitrios Gounaris- İoannis Metaksas (Küçük Asya Seferine karşı
çıkması ile bilinen Yunan asker ve devlet adamı) görüşmelerinde Metaksas, hükümet üyelerine
ilginç bir teklifte bulunmuş ve İstanbul’u işgal edebileceklerini söylemiştir. Gounaris ise
Metaksas’a İstanbul’un Müttefiklerin kontrolü altında olduğunu bunu deneyemeyeceklerini ifade
etmiştir. Burada Londra Konferansı sonrasında Yunan liderlerin İstanbul konusundaki fikirlerinin
tam tersi bir istikamete yöneldiğini söylemek mümkündür. Bunda Gounaris’in ılımlı yapısının mı
yoksa Müttefikleri karşısına alma korkusunun mu ağır bastığının tahlilini yapmak ise güç değildir.
Metaksas, İoannis Metaksas, To Prosopiko Tou İmerologeio H Epanastasi Tou 1922, Cilt 3, Govosti
Yayınları, Athina, (T.Y.)., s. 90.
38 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
toprakların geri verilmesi, bir başka deyişle Misak-ı Milli’nin kabul edilmesi konusundaki
ısrarlarını sürdürmüşlerdir.37
Konferansa çok az bir süre kala, 17 Şubatta, Yunanistan heyeti Londra’ya ulaşmıştır.38
Konferanstan iki gün önce Yunanistan heyeti Başkanı Kalogeropoulos ve İngiltere
Başbakanı Lloyd George arasında gerçekleşen görüşmede Lloyd George, Yunan devlet
adamından konferansta Yunan tezlerini daha etkin biçimde savunmasına yardım edebilmesi
için önemli noktaları kendisine açıklamasını istemiştir.39 Bu bağlamda konferans başlamadan
önce Kalogeropoulos ve Lloyd George arasında ikili görüşmelerin gerçekleşmesi, konferans
esnasında Yunanlar ve İngilizler arasındaki fikir birliğini sağlama çabalarını göstermesi
açısından önemlidir. Venizelos-Lloyd George ve Kalogeropoulos-Lloyd George görüşmeleri
arasında ufak bir kıyaslama yapıldığında, Sevr’in değiştirilmemesi konusunda Yunanistan
Başbakanı Kalogeropoulos’un daha da ileri gittiğini, tavizkar davranmadığını ve kararlı
olduğunu söylemek mümkündür. 18 Şubat tarihinde gerçekleşen Lloyd GeorgeKalogeropoulos görüşmesinde, Lloyd George İzmir’e özerklik verilmesi konusunda Yunan
heyetini ikna edici bir konuşma yapmış ve konferansın bu konuda başarısızlıkla sonuçlanması
halinde, sorumluluğu Türk tarafına yıkarak, varılan sonucun Türk heyetinin uzlaşmaz
tutumundan kaynaklandığı gerekçesinin alt yapısını hazırlamıştır.40
Bu ikili görüşmede Lloyd George’un, Türklerin olası bir saldırısında, Yunanistan’ın
savunma konusunda yeterli olup olmadığı sorusuna Kalogeropoulos, Mustafa Kemal Paşa
ve kuvvetlerini Müttefiklerce verilecek ufak bir yetkiyle dağıtılabileceği cevabını vermiş ve
Kemalist kuvvetlerin dağılmasıyla Yunanların İzmir’den üç koldan ilerlemeye devam
edeceğini söylemiştir. Lloyd George ise açıklayacağı planını Kalogeropoulos’a sunmadan
önce buna cevap vermek için acele etmemesi gerektiğini belirtmiş ve barış için belki de en
uygun çözümün İzmir’e Hıristiyan bir vali yönetiminde özerklik verilmesi olduğunu ifade
etmiştir.41 “İzmir Sistemi” olarak adlandırılan bu fikrin daha önceki Doğu Rumeli örneğinden
hareketle uyarlanabileceğini belirten Lloyd George, ancak Müttefiklerin çağrısı ya da bir Türk
istilası olduğu takdirde Yunanların Türklere müdahale edebileceğinin altını çizmiştir. Bu
teklife yönelik Kalogeropoulos, hükümetine danışması gerektiğini ifade ederken, İzmir’in
Yunan idaresine bağlanma konusunda büyük aşama kaydettiğini, Türkler tarafından
İzmir’den gönderilen Yunanların geri dönmeye başladığını, İzmir’in de artık Yunanistan’daki
gelişimi kabul ettiğini belirtmiştir. Buna ek olarak Yunanların yaşayacağı olası bir geri çekilme
durumunda mücadele edileceği vurgusunu yapan Yunanistan Başbakanı, geri çekilmenin bir
kere başlaması halinde İzmir’in bir daha Yunanistan’a bağlanmasının çok zor olacağını
sözlerine eklemiştir. Dolayısıyla olası bir Yunan geri çekilişinin İzmir’in özerkliği durumunu
37 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 125.
38 Smith, age., s. 273.
39 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 125.
40 Smith, age., s. 273.
41 CAB 23/35, s.1.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 39
da tehlikeye atacağı ve şüpheli hale getireceği açıklamasını yaparak özerklik konusuna olan
mesafesini korumuştur.42 Konuşmasına İtalya’yı kastederek başka güçlerin de varlığının
farkında olduklarını belirterek devam eden Kalogeropoulos, İtalyanların ve Türklerin özellikle
Yunanlara karşı aktif propaganda yaptıklarını belirtmiş ve Anadolu’daki Türk-İtalyan
işbirliğini ima etmiştir. Bu sözlere karşılık Kemalist kuvvetlerin İzmir ve Trakya’yı Türkiye’ye
katmak istediklerini belirten Lloyd George, Kalogeropoulos’tan böyle bir durumun imkânsız
olduğu şeklinde bir karşılık almış ve memnuniyetini dile getirmiştir.43 Lloyd George’un bu
görüşmedeki son sözleri, Yunanların İzmir konusunda bir fedakârlık yapabilmeleri halinde,
İngiliz hükümetine yardımcı olacakları, konferansın Yunanlar yüzünden kesintiye uğraması
ya da sonuçsuz kalmasının olumsuzluk yaratacağı, konferanstan sonuç sağlanamaması
halinde bunun sorumluluğunun Türklere yüklenebilmesi için Yunanistan ile İzmir
konusunda uzlaşmaları gerektiği yönünde olmuştur. 44 Konferans öncesindeki bu ilk
görüşmede Lloyd George’un İzmir konusuna yoğunlaşması, onun, Kalogeropoulos’un
konferansta sergileyeceği tutumun ön izlemesini yaptığı şeklinde yorumlanabilir.
Buna ek olarak Kalogeropoulos Londra’daki çalışmalarına ikili görüşmeler dışında basına
demeçler vererek devam etmiş ve destek kazanmaya çalışmıştır. Yunan Başbakanın
basındaki demeçlerine bakıldığında Yunan tezini, Sevr’de Yunanlara tanınan haklara ek
olarak, başka hak ve avantajlar üzerine inşa ettiğini söylemek mümkündür. Kalogeropoulos
Paris basınına verdiği demeçte, “Sevr Antlaşması asırlardan beri esir binlerce kişiye hürriyetlerini iade
ediyor. Halkların hürriyeti için dövüşen Müttefiklerin, bu kurtuluş antlaşmasını uygulamaktan vazgeçmeleri
mümkün değildir…” derken bir başka Fransız gazetesine de “Yunanistan’ın Küçük Asya’da yerine
getirmeye mecbur olduğu bir medeniyet misyonu vardır ve bu görevi yerine getirecektir” şeklinde bir açıklama
yapmıştır.45 Neredeyse Sevr’den daha ileri bir toprak paylaşımını öneren Kalogeropoulos’un,
görüşmelerdeki tutumu ve basındaki demeçlerine bakıldığında, Anadolu’da sürdürülen Milli
Mücadele’nin boyutlarını hala anlayamadığını ve Birinci İnönü Savaşı sırasında geri çekilen
tarafın Yunan ordusu olduğunu görmezlikten geldiğini söylemek mümkündür.
Bütün bunlara karşın Kalogeropoulos’un Londra’da yayınlanan Daily Telegraph
gazetesine yapmış olduğu röportaj ise diğer açıklamalarından farklı ve Yunanistan’ın
ekonomik gerçeklerini yansıtır niteliktedir. Kalogeropoulos, Yunan ordusunun Anadolu’da
ilerlemeye hazır olduğunu ve buna karşılık Yunanistan’a, Londra bankalarından özel olarak
kredi verilmesi için yardımda bulunulmasından başka bir şey istemediklerini belirtmiştir.46
Kalogeropoulos’un İngiliz gazetesine yapmış olduğu bu açıklama onun para kaynağını
nerede araması gerektiğinin bilincinde olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca Anadolu’daki
her türlü harekât için hala İngiliz desteğine ihtiyaç duyduklarını açıklaması, konferanstan
beklentileriyle zıtlık teşkil etmektedir.
42 CAB 23/35, s.2.
43 CAB 23/35, s.2.
44 CAB 23/35, s.3.
45 Akyüz, age., s. 170.
46 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 125-126.
40 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
Konferansın Başlaması ve Yunan Tezleri
21 Şubat 1921’de Saint James Sarayı’nda toplanan47 Londra Konferansı’na İngiltere
adına Lloyd George, İtalya adına Kont Sforza, Japonya adına Vikont Hayaşi, Fransa adına
Briand katılırken, Yunanistan heyetine Başbakan Kalogeropoulos başkanlık etmiştir.
Kalogeropoulos’un başkanlık ettiği heyette Sarıyannis, Baltatzis ve Kaftancıoglou gibi
temsilciler de yer almıştır. Gounaris ise heyete daha sonra katılacaktır. Türk tarafı ise Osmanlı
ve TBMM Hükümetleri tarafından ayrı ayrı temsil edilmiştir. Nizami Paşa, Yarbay Kadri
Bey, Kazım Bey, Cemil Bey, Balcque Bey gibi isimlerin bulunduğu Osmanlı Hükümeti
heyetine Sadrazam Tevfik Paşa48 başkanlık ederken, TBMM Hükümeti Dışişleri Bakanı
Bekir Sami Bey başkanlığında Cami Bey, Yunus Nadi Bey ve Sırrı Bey tarafından temsil
edilmiştir.49
Londra Konferansı’nın, Türk heyetinin katılamadığı50 21 Şubat tarihli birinci gününde, ilk
olarak Yunanistan Başbakanı ve temsilcisi Kalogeropoulos söz almış ve Doğuda sağlanması
amaçlanan barış için Türkiye’ye ödün verilemeyeceğini belirten bir açıklama yapmıştır. Buna
ek olarak Yunanların Türk kuvvetlerini Anadolu'dan çıkarmak dileğinde birleştiklerini
belirten Kalogeropoulos, Mustafa Kemal’in Yakın Doğu’da giriştiği hareket ve eylemlerin
karışıklık ve katliamlara sebebiyet verdiğini iddia ederek kendilerine tazminat ödemeleri
gerektiğini ifade etmiştir. Yunan heyeti başkanı sözlerine, Yunan ordusunun Anadolu’ya
düzen getirdiği, 126 bin Yunan göçmenin Anadolu’ya yani “vatanlarına” iade edildiği, tarım ve
sağlık konusunda düzenlemeler yapılmakta olduğu gibi açıklamalarla devam etmiş ve
İzmir’de bir üniversite dahi kurulduğunu ve her şeyi kontrol altına alma amacını taşıdıklarını
açıklamıştır.51
Konferansın ilk gününü basın da büyük ilgiyle takip etmiş ve tartışılan konuları gazete
sütunlarına yansıtmıştır. Konferans esnasında yaşanan tartışmaları ticaret kahvesinde girişilen
uzun stratejik tartışmalara benzeten Fransız basını, Lloyd George’un Yunanlardan cevabını
istediği soruları satırlarına taşımıştır. Lloyd George’un “Yunan ordusu Mustafa Kemal ve dostlarının
silahlı mukavemetini yalnızca kendi imkânlarıyla kırabilir mi?” şeklindeki sorusuna,52 Yunanların her
47 Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali Mondros Mütarekesi’nden Türkiye Cumhuriyeti’nin Doğuşuna
Kadar Ulusal Savaşımızın Belgeseli, II. Cilt, Kastaş Yayınları, İstanbul, 2010, s. 572; Bülent Kara,
“Savaş Hazırlayan Barış Konferansı: Londra Konferansı”, Gazi Akademik Bakış, Cilt. 3, Sayı. 5,
Ankara, Kış 2009, s. 159.
48 Sadrazam Tevfik Paşa ve Heyeti 17 Şubat 1921 tarihinde Londra’da hazır bulunmuşlardır.
Kurat, agm., s.58.
49 Sonyel, Kurtuluş Savaşı Günlerinde…, s.152-154.
50 Türk heyetinin ilk durağı İtalya olmuş ve konferansa katılmaları konusunda resmi davet
beklemişlerdir. Resmi davetin gelmesiyle İtalya üzerinden önce Paris’e sonra Londra’ya geçen
heyet konferansa gecikmeli olarak katılmıştır. Konferansın ilk gününde TBMM Heyeti henüz
Paris’te iken, Osmanlı Hükümeti temsilcileri ilk toplantıya çağırılmadığından toplantıda
bulunmamışlardır.
Karal, agm., s. 160.
51 Shaw, age., s.1224.
52 Akyüz, age., s. 171.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 41
zaman kendilerinden beklenileni başaracak durumda oldukları şeklinde cevap veren
Yunanistan Başbakanı, orduda hiçbir şeyin eksik olmadığını ve Büyük Yunanistan İdealine
(Megali İdea’ya) candan bağlı olan Yunan halkının, büyük fedakârlıklara hazır olduğunu ifade
etmiştir.53 Yunan devlet adamı, ordusunun üç ay içerisinde Ankara’yı ele geçirebileceğini,54
eğer şehrin alınmasıyla Türkler pes etmezse Yunan ordusunun Sivas’a ve bu da beklenileni
vermezse Trabzon’a kadar ilerleyebileceğini ileri sürmüştür. Kalogeropoulos’un bu sözleri,
konferans öncesinde Daily Telegraph gazetesine vermiş olduğu demeçle çelişmektedir.
Diğer yandan, konferansın ilk gününde yapılan görüşmelerle ilgili detay bilgileri
Kalogeropoulos’un Londra’dan Atina’ya, Dışişleri Bakanlığına gönderdiği 21 Şubat 1921
tarihli yazıda bulmak mümkündür. Kalogeropoulos tarafından kaleme alınan yazıda, öğleden
sonra saat 16.00’da yalnızca Müttefiklerin bulunduğu bir toplantıda, Lloyd George’un Yunan
delegelere yönelttiği sorular konusunda bilgiler verilmektedir. Yazıda yer alan bilgiye göre
Kalogeropoulos’un toplantıda bulunmasından duyduğu memnuniyeti dile getirerek sözlerine
başlayan Lloyd George’un ilk sorusu Yunanların Küçük Asya’daki askeri durumuna yönelik
olmuştur. Kalogeropoulos bu soruya mevzilenmelerinin mükemmel olduğu şeklinde cevap
vermiştir. Lloyd George’un subaylar konusunda bir değişiklik olup olmadığı yolundaki
sorusuna, yalnızca 50 subayın İstanbul’a gittiği55 yönünde cevap veren Kalogeropoulos, ileri
harekâtın sonucu konusundaki öngörüleri sorulduğunda da üç ay içerisinde kesin sonuç elde
edebilecekleri garantisini vermiştir. Üç ay daha askeri güçlerin muhafaza edilebileceği bilgisini
veren Yunanistan Başbakanı, bu üç ay içinde Yunanistan’ın savaş halinden çıkacağı
konusundaki inancını yinelemiştir.56
Fransız basını ise Lloyd George’un, Kalogeropoulos’un bu sözlerine tebessüm ettiğini
belirtmiştir. Fransız basını ayrıca Lloyd George’un Mustafa Kemal’in kuvvetleriyle ilgili bir
sorusuna Kalogeropoulos’un Kemalist kuvvetler hakkında, kötü teçhiz edilmiş, iyi
beslenmeyen 45-50 bin adamdan oluşan bir kuvvet olduğu şeklinde açıklama yaptığını
aktarmıştır.57
Gotthard Jaeschke sonraki dönemlerde kaleme aldığı eserinde, Kalogeropoulos’un
Kemalist kuvvetleri ayak takımı olarak nitelediğini, buna karşılık Briand’ın “Bu ayak takımına
mutlak saygım var” şeklinde karşılık verdiğini belirtmiştir. 58 Bundan da anlaşılacağı gibi
Kalogeropoulos, Türk kuvvetleriyle ilgili olumsuz düşüncelerini Fransa Başbakanı Briand’a
53 Aynı yer.
54 Smith, age., s. 275.
55 Belgede 50 Yunan subayının ne amaçla İstanbul’a gönderildiği açıklanmamıştır. (Venizelos
Benaki Arşivi 173.028.10-1/2 nolu belge).
56 Venizelos Benaki Arşivi 173.028.10-1/2 nolu belge. (Londra’dan Yunanistan Dışişleri
Bakanlığına gönderilen belgede 21 Şubat 1921 tarihinde Lloyd George ve Kalogeropoulos
arasında geçen görüşmeye yer verilmiştir.)
57 Akyüz, age., s. 171.
58 Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi Mondros’tan Mudanya’ya kadar 30 Ekim
1918-11 Ekim 1922, Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara, 1989, s. 141.
42 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
da iletmiş ancak beklediği desteği alamamıştır. Briand, Kilikya bölgesinde 6 bin kadar iyi
eğitilmiş ve disiplinli Fransız askeriyle faaliyette bulunduklarını ve bir yıla yakın bir zamandır
Türklerle savaş alanında karşı karşıya kaldıklarını aktarırken,59 Türkleri iyi tanıdığı izlemini
vermiş ve hafife alınmamaları gerektiği konusunda Yunan Başbakanı adeta uyarmıştır.
Kalogeropoulos’un Müttefiklerden Türkiye ile ilgili istekleri de olmuştur. Türkiye’nin
boyun eğmemesi halinde savaş tazminatı isteneceğinin Türklere bildirilmesini isteyen
Kalogeropoulos, Sevr Antlaşması’nın Yunanistan’ın hukuki ve milli haklarını saptayan tarihi
bir gerçek olduğunu vurgulamıştır. Yunan Başbakan, Küçük Asya’daki Yunan ordusunun,
Kemalistlerin gücünü dağıtmak, Müttefiklerin Sevr’de yansıtılan isteklerini zorla kabul
ettirmek ve üç ay içerisinde arzu ettikleri düzeni tümüyle hâkim kılmak yeteneğine sahip
olduklarını öne sürmüştür.60 Kalogeropoulos’un bu denli iddialı konuşmasında Yunan
kurmaylarının kendisine verdiği bilgiler ve garantilerin de etkisi vardır. Kalogeropoulos
Mustafa Kemal Paşa ve kuvvetlerine karşı geniş çapta bir saldırı başlatmak ve İngilizlerin
desteğini sağlamak amacıyla onları memnun etmeye çalışırken, iddiaları konusundaki temel
dayanağı, üst düzey Yunan subayların,61 Müttefiklerin yardımı olmadan Eskişehir-Afyon
hattının 6 gün içerisinde ele geçirilebileceği ve Mustafa Kemal’in ordusunun iki ay içinde
Anadolu’dan atılabileceği konusunda vermiş oldukları teminat olmuştur.62
Kalogeropoulos’un iddialı açıklamalarını Türk heyetinin konferansta bulunmadığı bir
sırada dile getirmiş olduğunun altını tekrar çizmek gerekmektedir. Konuya Yunan gazeteleri
çerçevesinde bir parantez açtığımızda, Makedonia gazetesi Kalogeropoulos’un Yunan
tezlerini açıkladığını kamuoyuna duyururken, Kont Sforza ve Briand’ın Sevr Antlaşması’nın
Türkler lehine yeniden düzenlenmesi gerektiğini savunduklarını belirtmiş ve özellikle Kont
Sforza’nın İzmir’deki işgalin kaldırılması yönündeki fikrini okuyucularına duyurmuştur.63
Böylelikle konferansta ortaya çıkan fikir ayrılıklarına ve bölünmelere dikkat çekilmiştir.
59 Shaw, age., s. 1225.
60 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 126.
61 Michael Llewellyn Smith, Albay Sarıyannis’in hükümet üzerinde hatırı sayılır bir etkisi
olduğunu ve Ankara üzerine yürümenin çok basit bir iş olacağı konusunda Papoulas ve
hükümetini inandırdığını ifade etmektedir. Smith, age., s. 275; Salahi Sonyel de Yunan tarihçi
Sifneos’tan alıntı yaparak, General Papoulas ve Albay Sarıyannis’in Müttefik Devletler’in yardımı
olmadan Eskişehir-Afyon Karahisar hattını 6 gün içerisinde ele geçirerek Mustafa Kemal’in
ordusunu üç ay içerisinde ezeceklerine dair Gounaris’e söz verdiğini belirtmektedir. Sonyel, İngiliz
Gizli Belgelerinde Türk-Yunan İlişkileri, s. 266.
62 Aynı yer.
63 Makedonia, 11 Şubat 1921.
Yunanca gazetelerden düşülen dipnotlarda bir tarih
uyumsuzluğu dikkati çekecektir. Yunanistan’ın 1923 yılına kadar kullanmış olduğu Julius takvimi
Gregorius takviminden 13 gün geridedir. Dolayısıyla araştırmacı ve okuyucuları yanlış
yönlendirmemek için gazete tarihleri orijinal haliyle verilmiştir. Ama 13 gün farkı eklendiği
takdirde Gregorius esasına dayalı Miladi takvim tarihi ortaya çıkacaktır. Yani 11 Şubat tarihli
Yunan gazetesine yansımış olan haber 24 Şubat tarihinde yaşananları aktarmaktadır. Çalışma
içerisinde belirtilen olaylara dair tüm tarihler Gregorius (miladi) takvimine uygun şekilde
belirtilmiştir.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 43
Türk heyetinin bulunmadığı bu ilk oturum konusunda kısa bir değerlendirme
yapıldığında, ortaya çıkan manzaranın çözümden çok, sorun yaratacak nitelikte olduğu
söylenebilir. Dolayısıyla Kurat’ın belirttiği gibi konferans ilk günkü oturumuyla bir uzlaşı
konferansından çok, savaş kurulu toplantısı niteliğine bürünmüştür. 64
Türkiye’nin
katılmadığı konferansın ilk günü hakkında, Yunan heyetinin, görüşmelerin merkezinde
olmak için çaba sarf ettiklerini ve Anadolu’daki mevcut durumlarından daha geriye gitmemek
konusunda kararlı görünmeye çalıştıklarını söylemek mümkündür.
Uzlaşılamayan Bir Teklif: Soruşturma Komisyonu ve “İzmir Sistemi”
Konferansın Türk heyetlerinin katıldığı, ancak bu kez de Yunan heyetinin katılmadığı,65
23 Şubat 1921 tarihli oturumunda66 Lloyd George konuşmasına, Sevr Barış Antlaşması’nın
Türkiye’de barışı sağlamak amacıyla hazırlandığını, ancak taraflar arasında imzalandığı halde
barışın sağlanamadığını vurgulayarak başlamıştır. Konuşma sonrasında Tevfik Paşa, İstanbul
Hükümetinin görüşlerinin özetini içeren bir belgeyi konferansa sunmuş ve sözü Ankara
Hükümeti heyeti Başkanı Bekir Sami’ye bırakmıştır.67 Bekir Sami Bey ise Büyük Millet
Meclisi’nin Doğuda sürekli bir barışın sağlanmasını içtenlikle dilediğini belirterek sözlerine
başlamış ve Türklerin kabul edebilecekleri asgari sınırın Misak-ı Milli ile belirlendiğini
hatırlatmıştır. Sevr Antlaşması yürürlükte kaldıkça Türklerin bağımsız ve ayrı bir ulus olarak
varlıklarını sürdürmelerinin olanaksız olduğunu da özellikle vurgulamıştır.68
Konferansın 24 Şubat 1921 tarihli görüşmelerine 69 katılan Kalogeropoulos, öğlen
oturumunda Yunan tezini açıklamaya devam etmiştir. Konferansta, daha önce Venizelos
tarafından da Müttefiklere sunulmuş olan, 1912-1913 yıllarında hazırlanmış İzmir nüfus
istatistiklerini ortaya koyan Kalogeropoulos, Aydın’da 548 binRum, 300 bin Türk olduğunu
iddia etmiştir. Yunan heyeti ayrıca İzmir’deki Rum nüfusun 1913 ve 1914 yıllarında yapılan
işkenceler sonucunda Yunanistan’a göç ettiğini ve 50 bin Rum’un da sınır dışı edildiğini de
ileri sürmüştür. 70 Yunan heyetinin tezlerini, anlaşmazlık konusu olan bölgelerin
etnografyasına dayanarak açıklaması karşısında, İtalya Dışişleri Bakanı Kont Sforza, bahsi
geçen bölgelere yani Trakya ve İzmir’e bir soruşturma komisyonu gönderilmesini önermiştir.
Briand tarafından hemen desteklenen bu öneri71 Türk Delegasyon Başkanı Bekir Sami Bey72
64 Kurat, agm., s. 59.
65 Erdem, age., s. 325.
66 Müttefik Devletler ilk aşamada Türk ve Yunan Heyetleriyle birebir görüşmeler yapmayı
tercih edip onların tezlerini dinlemeyi tercih etmiş ve iki heyeti karşı karşıya getirmemişlerdir.
67 Salahi Sonyel, “Kurtuluş Savaşında Batı Siyasamız”, Belleten, Cilt XLV/1, Sayı 177, Ocak
1981, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1981, ss.327-417, s. 392.
68 agm., s. 392.
69 Bir önceki gün yani 22 Şubatta Tevfik Paşa’nın rahatsızlığından dolayı toplantı
yapılmamıştır.
70 Shaw, age., s. 1236.
71 Bige Yavuz’un bir Fransız belgesine (24 Şubat 1921 tarihli Berthelot’un Fransız Dış İşleri
Bakanlığına gönderdiği telgraf) dayanarak aktardığı bilgide, soruşturma komisyonu
44 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
tarafından da kabul edilmiştir.73 Bekir Sami Bey komisyon oluşturulması teklifini kabul
ederken, Trakya’nın varlığı için gerekli temel hakları ihlal eden koşulları kabullenmeyeceklerini
ve Sevr’in diğer koşulları konusunda ise Ankara’dan onay almaları gerektiğini de sözlerine
eklemiştir.74 Sevr Antlaşması ile Yunanistan’a bırakılan Doğu Trakya’nın ve İzmir’in nüfus
yapısı konusunda ortaya çıkan görüş ayrılığını göz önüne alan Büyük Devletler,75 soruşturma
komisyonu fikrini bu bölgelerde savaş öncesi ve sonrasına ait nüfus rakamlarının tetkik
edilmesi ve çalışmalara gecikmeksizin başlanması amacıyla öne sürmüşlerdir.76 Soruşturma
komisyonu oluşturulması fikrinde belirtilmeden geçilemeyecek diğer bir ayrıntı ise hem
Türkiye hem de Yunanistan’ın bu soruşturma sonuçlarını baştan kabul etmeleriyle, Sevr
Antlaşması’nın öteki hükümlerini de doğrudan kabul etmiş sayılacak olmalarının zorunlu
olduğunun bir koşul olarak öne sürülmesidir.77 Görülen o ki, Kalogeropoulos’un Yunan
tezini savunurken kullandığı nüfus istatistikleri bilgisi, kendisinin pek de hoşlanmayacağı bir
sonuç doğurmuştur. Fransız ve İtalyan heyet başkanlarının sunmuş olduğu soruşturma
komisyonu gönderme önerisi, Yunan devlet adamına deyim yerindeyse soğuk duş etkisi
yapmıştır. Yunanistan heyeti bu öneriye, Yunan Meclisi’nden “kendisine Sevr Antlaşması’nı esas
alma talimatı verildiği” gerekçesiyle sıcak bakmamıştır.78 Kalogeropoulos’un ve Yunanların
komisyon önerisine sıcak bakmamasının nedenini Sevr Antlaşması’nın 83. maddesinde79
aramak gerekmektedir. Sevr Antlaşması’nı kısa bir sürede içselleştiren ve böylesi bir şansı
kaybetmek istemeyen Yunanlar, komisyon önerisini, 83. maddede İzmir’in Yunanistan
sınırlarına dâhil olarak belirtildiği gerekçesiyle reddetmişlerdir. Yerel Parlamentonun oy
çokluğuyla Milletler Cemiyeti’nden, İzmir kentiyle 66. maddede80 tanımlanan toprakların
gönderilmesinin Briand’ın girişimleriyle ortaya atıldığı ve kararlaştırıldığı belirtilmektedir. Bige
Yavuz, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri Fransız Arşiv Belgeleri Açısından 1919-1922,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, s. 109.
72 Bekir Sami Bey konusunda ayrı bir parantez açıldığında gerek İtalya’nın önerilerini göz
önünde bulundurması gerekse uzlaşmacı bir tavır sergilemesi onun bu Konferanstan eli boş
dönmeme çabalarını göstermektedir. Nitekim Bekir Sami Bey İngiltere, Fransa ve İtalya ile ikili
antlaşmalar imzalayacak ancak bu antlaşmalar TBMM tarafından onaylanmayacaktır. Bu
antlaşmaların detayı için bkz.
Yusuf Hikmet Bayur, Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 1973, s. 86-94; Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 132-
140.; Selek, age., s. 586-590.
73 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 128; Yavuz, age, s. 110.
74 Yavuz, age., s. 110
75 Arnold Toynbee bu ifadeyi kullanmıştır.
76 Arnold Toynbee, Türkiye’de ve Yunanistan’da Batı Meselesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2007,
s. 109.
77 Smith, age. s. 277.
78 Toynbee, age., s. 110.
79 Seha Meray -Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Belgeleri (Mondros Bırakışması,
Sevr Andlaşması İlgili Belgeler),Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No:409,
Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1977, s. 72.
80 age., s. 68-70.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 45
(halk oylamasıyla) kesin olarak Yunanistan Krallığı’na bağlanmasını isteyebileceklerini
öngören 83. madde, Yunanların İzmir konusundaki ısrarlarının tek dayanağıdır denilebilir.
24 Şubat 1921 tarihindeki öğlen oturumları birkaç aşamada gerçekleşmiş ve birinde
yalnızca Yunanlar, diğerinde ise yalnızca Türklerle görüşülmüştür. Sadece Yunan heyeti ve
Müttefiklerin katıldığı oturumda, Yunan heyetinin öncelikli hedefi, kendi görüşlerinin
desteklenmeye değer olduğunu göstermek olmuştur. Yunanların ortaya koydukları plan,
Kemalist kuvvetlerin dağıtılması ve Sevr Antlaşması’nın Türklere zorla kabul ettirilmesini
sağlamak şeklinde planlanmıştır. Ayrıca belirlenmiş olan ilk hedefin Adapazarı, Eskişehir ve
Afyonkarahisar demiryollarının işgal edilmesi ve bu bölgenin doğusuna yerleşilmesiyle, Türk
kuvvetlerinin bozguna uğratılması olduğu ifade edilmiştir. Ancak Yunan heyetinin konferans
esnasında İngiltere’ye yapmış olduğu başka bir teklif oldukça dikkat çekicidir. Heyet, Sevr
Antlaşması’nın hükümleri Türkler tarafından yerine getirilinceye kadar Boğazlardaki geçiş
serbestliğinin korunması ve Kemalist kuvvetlere karşı savunulması için 100 bin kişilik bir
Yunan ordusunun gerekliliğini öne sürmüştür. 81 Yukarıda belirtilen Yunan tezinde,
İstanbul’un Türklerden alınıp Yunanistan’a verilmesi ihtimali de dikkate alındığında
Yunanların kullandığı çekingen ve “yarım ağız” üslupla, asıl amaçlarının İstanbul’u ele
geçirmek olduğu izlenimi ortaya çıkmaktadır.82 İçerisinde Müttefikler açısından olumlu
karşılanmayacak öneriler bulunsa da, Yunan heyetinin bu açıklamaları, özellikle İngilizlerin
finansal desteğini kazanmak için Yunan ordusunun hizmetini Müttefiklere tüm cömertliğiyle
sunması anlamında dikkat çekicidir.
Müttefikler konusunda özele inildiğinde, İtalya ve Fransa’nın Anadolu’nun işgaline ve
paylaşılmasına eskisi kadar sıcak bakmamaları, Yunanları İngilizlere daha da yakınlaştırmıştır.
Ayrıca konferansta ileri sürülecek her türlü Yunan görüşü, Yunanların İngiltere gibi büyük bir
devletin güvenini kazanabilecek ciddi bir ulus olduklarını kanıtlamaları yönünde
düğümlenmiştir. 83 Londra Konferansı bu yönüyle Fransız-İtalyan; İngiliz-Yunan
yakınlaşmasının arttığı bir süreç olarak değerlendirilebilir. İngiliz-Yunan yakınlaşmasında ise
çabanın daha çok Yunan tarafından geldiğini iddia etmek de yanlış bir yaklaşım değildir.
Londra’daki gelişmeler Atina’dan da yakından izlenmiş ve Yunan basını özellikle İzmir ve
Trakya’ya komisyon yollanması fikrini hep gündeminde tutmuştur. Yunan Embros gazetesi
konu hakkında “Trakya’ya dokunulmayacak gibi görünüyor fakat İzmir değişiklik karşısında isyanda”
şeklinde bir manşet atmış ve soruşturma komisyonu önerisine duyulan tepkiyi dile
getirmiştir.84 Türk tarafının ise bu teklifi kabul etmesi, Türk tarafında bazı kesimlerde, Türkler
lehine bir sonucun çıkacağına olan inançla, Lloyd George siyasetine zarar vereceği şeklindeki
fikirleri akıllara getirmiştir.85 Aynı gelişmeye İngiltere özelinde bir parantez açıldığında,
81 Smith, age., s. 274.
82 Metaksas, age., s. 90.
83 Smith, age., s. 275.
84 Embros, 13 Şubat 1921.
85 Toynbee, age., s. 110.
46 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
komisyon kurulması fikri karşısında Lloyd George, İzmir ve Sevr konularının ayrı
bağlamlarda değerlendirilmesi gerektiği sonucuna varmış ve Mustafa Kemal’in İzmir’i
işgalden kurtarsa bile Sevr’i kabul edebileceği düşüncesinin çok iyimser bir yaklaşım olduğunu
ifade etmiştir.86
Pinelopi Delta, komisyon gönderme fikrini “haberler kötü” şeklinde yorumlarken,
İngiltere’nin Yunan delegelerin konferanstaki yetersizliğinden usanmış durumda olduğunu ve
artık Yunanların hakları için ısrar etmediklerini belirtmiştir.87 Komisyon önerisi karşısında
adeta panikleyen Kalogeropoulos açısından, gelişmeler hızlı ve planlı olarak seyretmiştir.
Kalogeropoulos komisyon önerisi karşısında Atina’ya yolladığı telgrafta, bu önerinin
reddedilmesini ancak konferansta olumsuz bir izlenim yaratmamak için Atina’dan uzlaşmacı
bir karşılık gönderilmesini istemiştir.88
Londra Konferansı ve komisyon gönderme fikri, konferansa katılan devletler kadar
Ankara Hükümetinin dış politikada yakınlaşmaya başladığı Sovyetler Birliği tarafından da
dikkatle takip edilmiştir. Londra Konferansı, Batılı devletlerle diplomatik ilişkilerin kurulması
ve uzlaşının sağlanması açısından bir kırılma olmakla beraber, bu konferansın önemli
gelişmeleri konusunda Sovyetler ile yazışmaların yapılmış olması, Sovyet Rusya’nın duruma
ilgisini gözler önüne sermesi açısından dikkate değerdir. Konferans Sovyet Rusya gözüyle
değerlendirildiğinde, Londra Konferansı’nın toplandığı dönemde Dışişleri Bakanlığına
vekâlet eden Ahmet Muhtar Bey’in 3 Mart 1921 tarihinde Çiçerin’e Londra Konferansı
hakkında bilgi veren bir mektup yolladığı görülmektedir. Yalnızca formalitelerin yerine
getirilmesi için Türk heyetine Sevr Antlaşması’nın imzalanmasının önerildiğini belirten
Ahmet Muhtar Bey, Sevr Barış Antlaşması ile ilgili görüşlerini “jandarma birliklerinin yabancı
subayların denetimine girmesine, Doğu sınırlarının ve hiçbir zaman var olmamış olan Kürdistan sorununu da
konferansın onayına bırakılmasının, yabancı finans kontrollerine evet denilmesinin, İzmir’de ve Trakya’da
plebisitin uygulanmasına izin verilmesinin istenmesi” şeklinde aktarmıştır.89 Ahmet Muhtar Bey,
oylamadan kuşku duyulmamasına rağmen plebisite ancak, tüm düşmanlar ülkeden çıktığı
takdirde izin verileceğinin altını çizmiştir.90 Aslında konferansın işleyiş sürecini özetleyen bu
açıklamadan, Sevr’in farklı bir kılıf uydurularak Türklere sunulduğu ve Türk tarafının da olaya
bu şekilde yaklaştığı yorumunu yapmak mümkündür. Ahmet Muhtar Bey’in Londra
Konferansı konusunda Sovyetleri bilgilendirmesi, Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey’in
Londra’da, konferansta olduğu bir dönemde Türk dış politikasının aktif olduğunu ve
temaslarda bulunulduğunu göstermesi açısından da önemlidir.
86 Kurat, agm., s. 63.
87 Delta, age., s. 92.
88 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 129.
89 Stefanos Yerasimos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923, 2. Basım, Boyut
Kitapları, İstanbul, 2000, s. 293
90 Aynı yer.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 47
Görüldüğü gibi Londra Konferansı’nda ortaya atılan komisyon önerisi pek çok açıdan
gündemi meşgul etmiş ve bu sıcak gündem, durumun muhatabı birçok ülke tarafından
hararetle tartışılmıştır. Bu gelişmeler ışığında Yunan Meclisi; Küçük Asya ve Trakya’ya bir
soruşturma komisyonu gönderilmesini oy birliği ile reddetmiştir.91 Yunan Meclisi komisyon
kurulması önerisini, Türkiye’deki azınlıklara duyulan manevi sorumluluk duygusuyla, sürecin
Mustafa Kemal’e kendi ordusunu örgütlemek için zaman kazandıracağı ve Anadolu’daki
askeri durumun gevşeyerek Sevr Antlaşması’nı hasıraltı edeceği gibi gerekçelerle
reddetmiştir.92 Müttefikler ve Yunan temsilciler arasında 4 Mart 1921 tarihinde gerçekleşen
görüşmede Kalogeropoulos, soruşturma komisyonu hakkında Yunan Meclisi’nin 1 Mart
günü almış olduğu bu kararı Müttefiklere sunmuştur. Müttefiklere yapılan açıklamada yer
alan diğer bir bilgi de Liberal Parti (Eleftherios Venizelos’un partisi) milletvekilleri, Musevi
milletvekilleri, Trakyalı Ermeni milletvekilleri ve Trakya’dan 6 temsilcinin bu öneriyi
reddettiklerine dairdir. Yunan Meclisi’nin aldığı kararlar iki başlık halinde Müttefiklere
iletilmiştir. Bunlardan ilki Sevr revizyonu fikrine karşı olunduğu, bu antlaşmanın savaş
esnasındaki Yunan çabalarının karşılığını içerdiği ve Yakın Doğu’da barışı garanti ettiği iken,
ikincisi Yunan hükümeti ve Londra Konferansı’na gönderilen temsilcilerin Yunan Meclisi
adına konuşma yetkisi taşıdıkları ve Müttefiklerin soruşturma komisyonu konusunda ısrar
etmeyeceklerinden emin olduklarıdır.93
Ancak Yunanların asıl tereddüdü, komisyonun İzmir’in Türklere geri verilmesi gibi bir
karar alabileceği konusundadır.94 Sadece Yunan Meclisi’nin değil, Anadolu Rumlarının da
komisyona karşı tepkisi gecikmemiş ve Anadolu Derneği konferansa bir protesto metni
göndermiştir.95
Yunanların komisyon önerisine karşı öne sürdüğü bu gerekçelere yönelik Lloyd George,
Trakya ile ilgili bir sorun olmadığını ve asıl zorluğun İzmir konusunda yaşandığını ifade
etmiştir. Sözlerine devam eden İngiltere Başbakanı, Yunan heyetine Trakya ve İzmir’in yalnız
Yunanların çabalarıyla elde edilmesinin oldukça zor olduğunu,96 Yunanistan’ın sınırlarının
başta İngiltere olmak üzere Müttefiklerin desteğiyle genişlediğini, İngiltere’nin Türkiye’ye karşı
1 milyon asker ortaya koyduğunu ve bunun İngiltere’ye 1 milyar sterline mal olduğunu dile
getirmiştir.97
91 Delta, age., s. 92.
92 Sonyel, age, C. II, s.130.
93 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 265,
No. 32.
94 Smith, age., s. 278.
95 Erdem, age., s. 337.
96 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 265,
No. 32. Belgede Lloyd George’un konuşmasını içtenlikle yaptığına dair bir yorum da
bulunmaktadır.
97 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 266,
No. 32.
48 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
Lloyd George’un bu sözlerine Kalogeropoulos, İtalya’nın tutumunun ortada olduğunu
ve Fransa’nın görüşünün ise değişmeye başladığını, Kral Konstantinos’un Yunanistan’a
gelişinin Fransız kamuoyunu olumsuz etkilediğini belirttikten sonra, Fransa’nın o ana dek hiç
olmadığı kadar Türk dostu olduğunun altını çizerek karşılık vermiştir. Lloyd George
görüşmeyi komisyon meselesine yoğunlaştırmış ve komisyon önerisini Türklerin kabul ettiği
halde Yunanların kabul etmemesinin yalnız konferansı değil, kamuoyunu da olumsuz
etkileyebileceğinden bahsederek Yunan heyetine gözdağı vermiştir.98
Konferansta bu gelişmeler yaşanırken, Mart ayı başında Dimitrios Gounaris ani bir
şekilde Londra’ya hareket etmiştir. Yunan Skrip gazetesi, Dışişleri Bakanı Baltatzis’in
Londra’dan çektiği bir telgrafla Meclis Başkanlığı görevini de üstlenmiş olan Gounaris’i
Londra’ya çağırdığını satırlarına taşımıştır. 99 Pinelopi Delta ise konferans esnasında
Kolaogeropoulos’a baskı yapıldığından ve Gounaris’in ağırlık koymak amacıyla Londra’ya
gittiğinden bahsetmektedir.100 Bir başka Yunan gazetesi Makedonia da Yunan hükümet
çevrelerinden aldıkları bilgiye göre, Gounaris’in İngilizlerle bir Yunan-İngiliz Antlaşması
imzalamak konusunda hevesli olduğunu satırlarına taşımıştır. Aynı yazıda, Gounaris’in,
taarruza geçmek için bu anlaşmayı imzalaması gerektiği ve şansının yüksek olduğu da
belirtilmiştir. İngiltere’nin Yunanistan’a 32 milyon dolar ve 300 milyon frank vereceğini ve bu
miktarın daha önceden vaat edilen miktar olduğunu belirten Makedonia gazetesi, soruşturma
komisyonu konusuna da değinmiş ve konferansın komisyon fikrinden vazgeçtiğini
okuyucularına aktarmıştır. Gazetenin vermiş olduğu bir diğer bilgi de, “Büyük Devletlerin”
Yunanistan’ın harekâta geçmemesi konusundaki ısrarlarıdır.101
Gounaris’in Londra’ya doğru yolda olduğu 9 Mart 1921 tarihinde sadece Müttefik
temsilcilerinin katıldığı öğleden sonraki görüşmelerde, sabahki oturumda Bekir Sami Bey ve
Lord Curzon arasında geçen diyalogdan bahsedilmiştir. Curzon tarafından aktarılanlara göre,
Yunanlar İzmir’e girmişlerdir ve başarı kazanmışlardır. Curzon’ın bu iddialarına karşılık Bekir
Sami Bey Birinci İnönü Muharebesi'ni kastederek Yunanların son savaşta hezimete
uğradıklarını belirtmiş ve Türklerin savaşmaktan başka çareleri olmadığını ifade etmiştir.102
Müttefikler arasında gerçekleşen bu bilgi alışverişinin yanı sıra konuşmaların Yunanistan
konusunda düğümlendiği bir sırada Briand, Gounaris’in Kalogeropoulos’tan daha güçlü bir
siyasetçi olduğunu belirtmiş ve İzmir konusunda uzlaşma sağlanabileceğini sözlerine
98 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 266,
No. 32.
99 Skrip, 21 Şubat 1921.
100 Delta, age., s.94.
101 Makedonia, 22 Şubat 1921.
102 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
361, No. 51.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 49
eklemiştir. 103 Konuya Fransa’nın görüşleri penceresinden bakıldığında ise Briand’ın
Gounaris’ı daha ılımlı ve kolay ikna edilebilir bir siyasetçi olarak gördüğü yorumu yapılabilir.
Müttefikler arasında gerçekleşen aynı görüşmede, Lloyd George’un, Gounaris’in
Londra’ya gelmesi konusunda, Kalogeropoulos’un önemli bir meslektaşının varlığını
avantaja çevirebileceği vurgusunu yapması, aslında onun Kalogeropoulos ile uzlaşmak
konusunda çektiği sıkıntıyı ve belki de Yunanistan Başbakanının yetersizliğini ortaya koyması
açısından önemlidir.
Gounaris’in Londra’ya gelmesiyle birlikte, 10 Mart 1921 tarihinde Başbakanlık
konutunda Lloyd George, Gounaris, Kalogeropoulos ve Lord Curzon arasında gerçekleşen
görüşmede Lloyd George, Yunan heyetinin Bekir Sami’si olarak tanımladığı Gounaris’e104
Türklerin güçlü bir heyetle çıkarlarını savunmak amacıyla geldiklerini ve İzmir konusunda
uzlaşmaz bir tutum sergilediklerini aktarmıştır.105 Ayrıca Türklerin, Yunanların İzmir’den
tamamen çekilmelerini istediklerini açıklamıştır. Gounaris ise bu durumun, soruna uzlaşma
yoluyla bir çözüm bulunması ihtimalini ortadan kaldırdığını, Yunanların askeri gücünü
kullanarak Sevr’i zorla kabul ettirme görevini yerine getirmek istediğini ifade etmiştir.106 Lloyd
George, Yunan heyetine “Yunan ulusunun geleceği konusunda Yunan heyeti bugün tam kararlılıkla
cevap vermek zorundadır” demiş ve Sevr’in biraz daha değiştirilmiş şeklini sunmuştur. Bu teklife
göre;
“İzmir Türk hâkimiyetinde kalacak, bir Yunan silahlı gücü İzmir şehrine yerleşirken İzmir Sancağının
geri kalan kısmında kanun ve nizam Müttefik subaylarınca ve Müttefikler arası Komisyonun verilerine göre
nüfuslarına uygun oranda bölge ahalisi içinden seçilecek Jandarma kuvvetince temin edilecektir. Milletler Cemiyeti
tarafından bir Hıristiyan vali tayin olunacak veseçim sonucu işbaşına getirilen bir meclis ile bir encümen, valiye
yardımcı olacaktır. Bu düzenleme beş yıllık bir süre sonunda taraflardan herhangi birinin talebi üzerine Milletler
Cemiyeti tarafından yeniden incelemeye açık olacaktır.”107
Aynı şekilde benzer bir teklif de Türklere sunulmuştur. Bu teklifte; Türk jandarma
birliklerinin cüzi ölçüde arttırılması, Türkiye sınırları içinde yabancı güvenlik güçlerinin
sayılarının azaltılması, adli kapitülasyonlar, yabancı postaları ve Kürdistan gibi konularda bazı
düzenlemeler mevcuttu.108 Pinelopi Delta ise Lloyd George’un teklifini109 şu şekilde kaleme
almıştır; “Boğazlar komisyonu sınırlandırılacak ve uluslararası bir kurul tarafından denetlenecek, Müttefik
kuvvetleri İstanbul’dan uzaklaşacak, Boğazlar uluslararası bir statüye kavuşturulacak ve bir komisyon
103 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
363, No. 51.
104 Smith, age., s. 281.
105 Sp. B. Markezinis, Politiki İstoria Tis Neoterias Ellados İ Singhronos Ellas, C. II, Athina, (T.Y),
s. 124.
106 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, s. 132.
107 Toynbee, age., s. 111.
108 Nutuk,C. II, s. 577-578.
109Pinelopi Delta bu teklifin Yunan Meclisi’nde görüşülmek üzere Gounaris tarafından kabul
edildiğini belirtmektedir. Delta, age., s. 95.
50 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
tarafından yönetilecek, Gelibolu’da Yunan yönetimi görev yapacak, İzmir özerk olarak Türk ve Yunan
yönetimine bırakılacak, Türkler ya da Yunanlar bunu kabul etmezlerse veya bir taksim anlaşmazlığı çıkarsa
Müttefiklerin hakemliğinde süreç işleyecek.”110
Bu teklifte Müttefikler ve Yunan heyeti arasında müzakere konusu, İzmir ile ilgili madde
olmuştur. Lord Curzon’un İzmir’in Hıristiyan bir vali tarafından yönetileceğini belirtmesi
karşısında Gounaris detaylı bilgi istemiş, ancak Curzon detayların sonra konuşulacağını ifade
etmiştir.111 Lord Curzon bu görüşme esnasında Gounaris’e Fransız ve İtalyanların henüz
görmediği bir plan vermiş ve incelenmesini istemiştir. Bu plan, yukarıda belirtilen maddeler
üzerinde yapılan değişiklikleri içermesi ve Rumların çoğunlukta olduğu kazalarda Yunan
yönetiminin kurulacağını belirtmesi açısından önemlidir. Ayrıca Lord Curzon’un yanı sıra
Lloyd George da beş yıl içinde yeniden bir düzenleme yapılacağını belirtmiş ve son planın bir
kopyasının Yunan heyeti tarafından incelenmesini istemiştir.112 10 Martta sabah yapılan
görüşmelerde Yunan heyetine verilen plan, öğleden sonraki oturumda Kalogeropoulos ve
Gounaris’in cevaplarını almak amacıyla tekrar tartışmaya açılmıştır. Bu oturumda
Kalogeropoulos planın birtakım değişiklikler ile kabul edilebileceğini belirtirken, Gounaris
Sevr esaslarının terk edilmesinin Yunanistan için imkânsız olduğunu ve değişiklikleri bu
nedenle istediklerini eklemiştir.113 İzmir’deki Rum azınlığın da yönetimde temsil edilmesi,
özellikle Rumların toplam nüfusun üçte biri oranında olması halinde yönetimde de aynı
oranda temsil edilmeleri gerektiği konularında değişiklik isteyen Yunan heyeti, Lloyd
George’dan seçilecek valinin Rum ve Türk olmayacağını, ancak Hıristiyan unsurlardan
olabileceği cevabını almıştır. Yunan heyetinin, azınlıkların da toplam nüfus oranlarınca
yönetimde söz sahibi olmalarını istemesi, akıllara Rumların azınlıkta olduklarını
kabullendiklerini ve İzmir Rumlarını garantiye almak istediklerini getirmektedir. Ayrıca Lloyd
George’un bunun Türkler için daha iyi olacağını belirtmesi üzerine Yunanistan heyeti yeni bir
Stergiadis114’in zor bulunacağını ifade etmiştir.115
Sonuç olarak Yunanlar cevaplarını kabul
ettikleri ve etmedikleri maddeleri sıralayarak İngilizlere yazılı olarak bildirmişlerdir.
116
110 Delta, age., s. 94.
111 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
369, No. 52.
112 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
369-370, No. 52.
113 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
382, No. 54.
114 İzmir’de bulunan Yunan Yüksek Komiseri.
115 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
384, No. 54.
116 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S.
386, Appendix To No.54.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 51
Lloyd George tarafından ortaya atılan bu plan hakkında Michael Smith, önemli
değişikliklerin yapılması koşuluyla Yunanların bu öneriyi kabul ettiğini belirtirken,117 Pinelopi
Delta da bu görüşü “İzmir’in özerkliği Yunanlar tarafından kabul edilirken, Yunanistan’ın İyonya
Devleti118 hayali yok olmuştur.”
119 sözleriyle doğrulamış ve Yunanların tek umudunun bu planın
Türkler tarafından reddedilmesi olduğunu belirtmiştir.
Vurgulanması gereken bir diğer nokta da İngiltere ve Yunanistan arasında zor da olsa bir
uzlaşı sağlanmasına rağmen, Lloyd George’un Müttefiklerden ve hatta kendi Dışişleri Bakanı
Lord Curzon’dan gizli girişimlerde bulunmasıdır. İngiliz Başbakan, Yunan devlet adamlarına
9 Mart 1921’de koşulların saldırıyı gerektirmesi halinde Yunanların engellenmeyecekleri
konusunda bir haber yollamıştır.120 Dolayısıyla tüm konferans boyunca beklediği yetkiyi son
anda alan Yunanistan, artık rahatlamış ve Curzon’un kendilerine sunmuş olduğu İzmir
Planını formalite gereği ufak değişikliklerle kabul etmiştir.
Lloyd George’un Yunanlara vermiş olduğu taarruz yetkisi Yunanların dikkatini bu yöne
çevirmiştir. 19 Martta Gounaris ve Lloyd George arasında gerçekleşen görüşmede121 Lloyd
George, Ankara Hükümetinin dönüş yolunda olduğu için122 Müttefiklere konferansla ilgili
24 günden önce cevap veremeyeceklerini, ancak kendisinin onlara bu 24 günlük süreç
içerisinde herhangi bir saldırı olmayacağına dair garanti veremeyeceğini belirttiğini ifade
etmiştir.123 İki taraf arasında gerçekleşen görüşme esnasında dikkati çeken belki de son
önemli nokta Gounaris’in mali açıdan kaynaklarının tükenmekte olduğunu belirtmesidir.124
Lloyd George’un planlanan harekât ile ilgili Yunanlara son sözü; Yunan ordusunun bu
harekât esnasında beklenmedik bir sonuç alması halinde Ankara Hükümeti ile görüşme
olasılığının ortadan kalkacağı olmuştur. Yunan yetkililer bu uyarıya tüm olasılıkların göz
önünde tutulduğu şeklinde cevap vermişlerdir.125
117 Smith, age., s. 281.
118 İyonya Devleti hakkında bkz. Adnan Sofuoğlu, “Yunanlıların Batı Anadolu’ya Yerleşme
Girişimleri ve İyonya Devleti Macerası”, Prof. Dr. Haluk Çay’a Armağan, Ankara, 1987; Alptekin
Müderrisoğlu, “Batı Anadolu’da Kurulan Kısa Ömürlü Bir Devlet: İonya”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, http://atam.gov.tr/bati-anadoluda-kurulan-kisa-omurlu-bir-devlet-ionya/, Erişim
Tarihi: 15/03/2013.
119 Delta, age., s. 94.
120 Smith, age ., s. 281.
121 Son toplantı tarihi bazı kaynaklarda 18 Mart olarak belirtilmiştir. Smith, age., s. 282.
122Bekir Sami Bey ve heyeti 17 Mart 1921’de Londra’dan ayrılmıştır. Jaeschke, Türk Kurtuluş
Savaşı Kronolojisi, s. 145.
123 Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerinde Türk Yunan İlişkileri, s. 268.
124 Yunan Makedonia gazetesi hükümet çevrelerinden edindiği bilgiye göre Gounaris’in
Londra’ya iktisadi destek sağlamak amacıyla gittiği haberini 22 Şubat (7 Mart) tarihli haberinde
vermiştir. Ayrıca bkz., Murat Hatipoğlu, Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin
101 Yılı (1821-1922), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1988, s.122.
125 Smith, age., s. 282.
52 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
Londra Konferansı’nın genel anlamda somut bir sonuç sağlayamadan bitmesi, her kesim
tarafından farklı yorumlanmıştır. Yunan Diplomasi Tarihi adlı Yunanca bir kaynakta ise
konferansın sonuca ulaşamaması üç nedenle ifade edilmiştir. Bunlardan ilki Ankara
Hükümetinin Müttefiklerin uzlaştırıcı önerilerini kabul etmemesi, ikincisi Yunan heyetinin
Küçük Asya konusunda Müttefikler tarafından desteklenecekleri şeklindeki yanlış öngörüleri
ve sonuncusu Müttefiklerin Türk-Yunan sorununa karşı alışılagelmiş bir politika takip
etmeleridir.126
Sonuç
Londra Konferansı, hiçbir somut sonuç üretmemesine rağmen, tarafların tümünün
geçmişteki, o dönemdeki ve gelecekteki tezlerini ortaya koymaları, bu tezlerin uluslararası
ortamda gücünün ölçülmesi ve hukuksal anlamda da TBMM’nin siyasal bir varlık olarak
kabul edilmesi sonucunu doğurmuştur. Somut bir sonuç elde edilememesi nedeniyle
Anadolu’daki Türk-Yunan çatışmasının sona ermesi bir buçuk yıl kadar ertelenmiştir.
Konferans esnasında Yunan devlet adamlarının görüş ve tutumları konferanstan sonraki
sürecin nasıl şekilleneceğinin ipuçlarını vermekle beraber, Yunan tarafında nasıl bir panik ve
sabırsızlık havasının hâkim olduğunu göstermesi açısından da önem taşımaktadır. Birinci
İnönü Savaşı’nın siyasi bir sonucu olan Londra Konferansı, Yunanlar açısından savaş
alanında (Birinci İnönü) yaşanan yenilginin telafisini sağlamak ve İngiltere’yi yeni bir taarruza
ikna etmek üzerine odaklanılan bir toplantı niteliği taşımaktadır. Nitekim bu süreçte Yunan
devlet adamları bir taraftan Fransa ve İtalya’nın değişen siyasetleriyle baş etmeye çalışırken bir
taraftan da İngiltere’nin güvenini kaybetmemek için her yolu denemişlerdir.
Buna ek olarak Konferans, devletlerin yalnızca dış politikasında değil iç politikasında da
etkili olmuştur. Konferansa sonradan katılan Gounaris’in yükselişi ona Başbakanlık kapısını
açarken, Bekir Sami Bey, Konferans sonrasında İngiltere, Fransa ve İtalya ile imzaladığı ikili
antlaşmalar ile gözden düşmüştür.
Londra Konferansı Ankara Hükümetinin Müttefiklerle ilk diplomatik denemesi olmakla
beraber Türk Milli Mücadelesi’nin ilerleyişini değiştirmemiştir. Ancak İngiltere ve Yunanistan
birbirlerinin görüş ve tezlerini bu konferansta tüm açıklığıyla öğrenmişlerdir. İngiltere’nin
İzmir’e özerklik verilmesi, Yunanistan’ın ise yeniden taarruza geçme konusundaki ısrarları
sonucunda prensipte iki tarafın da isteği karşılıklı olarak kabul edilmiştir. Konferansta
gerçekleşen görüşmelerde ortaya konan fikirler Sakarya Savaşı’ndan sonraki barış görüşmeleri
sırasında, bire bir aynı olmamakla birlikte yeniden gündeme getirilmesi açısından da oldukça
önemlidir. Nitekim İngiltere’nin yenilgi istemediği ikinci savaş, Yunanlarda ve İngilizlerde
hayal kırıklığı yaratacak ve İngiltere Sakarya Savaşı’ndaki Yunan yenilgisinden sonra İzmir’e
özerklik konusunu 1922 yılında yeniden gündeme getirecektir.
126 Aretis Tounda Fergadi, Themata Ellinikis Diplomatikis İstorias 1912-1934, Paratirisis
Yayınları, Athina, 1989, s. 146.
Çağla D. TAĞMAT, 1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti.. 53
Kaynaklar
Arşiv Belgeleri
CAB 23/35 (Foreign Office War Cabinet Papers)
Documents on British Foreign Policy 1919-1939,First Series, Volume XV, London, 1967.
Venizelos Benaki Arşivi 173.028.10-1/2 (Londra’dan Yunanistan Dışişleri Bakanlığına gönderilen 21
Şubat 1921 tarihinde Lloyd George ve Kalogeropoulos arasında geçen görüşmeyi içeren belge)
Kitapve Makaleler
AKYÜZ Yahya (1975) Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
AYDEMİR Şevket Süreyya (2011) İkinci Adam (1884-1938), Birinci Cilt, Ön Dördüncü Özel Basım,
Remzi Kitabevi, İstanbul.
BAYUR Yusuf Hikmet (1973) Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
DELTA S, Pinelopi (2002) Eleftherios Venizelos, Ermis, Athina.
ERDEM Nilüfer (2010) Yunan Tarihçiliğinin Gözüyle Anadolu Harekâtı (1919-1923), 2. Basım, Derlem
Yayınları, İstanbul.
FERGADİ Aretis Tounda (1989) Themata Ellinikis Diplomatikis İstorias 1912-1934, Paratirisis Yayınları,
Athina.
GÖNLÜBOL Mehmet- SAR Cem (1990) Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası 1919-1938, Atatürk
Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
HATİPOĞLU Murat (1988) Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-
1922), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
HRİSTODOULİDİ T. (1986) Themata Ellinikis Diplomatikis İstorias 1912-1934, Paratiritis, Athina.
JAESCHKE Gotthard (1989) Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi Mondros’tan Mudanya’ya kadar 30 Ekim
1918-11 Ekim 1922,Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara.
KARA Bülent (2009 Kış) “Savaş Hazırlayan Barış Konferansı: Londra Konferansı”, Akademik Bakış,
Cilt. 3, Sayı. 5, Ankara.
KİRLİ NTOKME Outkou, (Güz 2010) “Ulus Devlet Oluşturmada Yunanistan Örneği: Büyük Ülkü
Megali İdea”,Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 46, , ss. 401-424.
KURAT Yuluğ Tekin (1985) Mustafa Kemal’s Instructions (An Intercepted and Decyphered
Telegram)To Bekir Sami In London –A Reassessment of the London Conference (21 February12 March 1921) and Its Immediate Consequences, Belleten, Cilt XLVIII, Sayı 189-192, No 189-
192, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
MARKEZİNİS Sp. B. (2007) Politiki İstoria Tis Neoterias Ellados İ Singhronos Ellas, Cilt 2, Athina,
Toynbee Arnold (T.Y) Türkiye’de ve Yunanistan’da Batı Meselesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
MERAY Seha – OLCAY Osman (1977) Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Belgeleri (Mondros Bırakışması,
Sevr Andlaşması İlgili Belgeler),Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No:409, Ankara
Üniversitesi Basımevi, Ankara.
METAKSAS İoannis (T.Y.) To Prosopiko Tou İmerologeio H Epanastasi Tou 1922, Cilt 3, Govosti
Yayınları, Athina.
54 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 9 Sayı 18 (Güz 2013)
MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Batı Anadolu’da Kurulan Kısa Ömürlü Bir Devlet: İonya, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, http://atam.gov.tr/bati-anadoluda-kurulan-kisa-omurlu-bir-devletionya/, (Erişim Tarihi: 15.07.2013)
Nutuk (1973)C. I.,II 13. Baskı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,.
SELEK Sabahattin (2010) Anadolu İhtilali Mondros Mütarekesi’nden Türkiye Cumhuriyeti’nin Doğuşuna Kadar
Ulusal Savaşımızın Belgeseli, II. Cilt, Kastaş Yayınları, İstanbul.
SHAW Standford J. (2000) From Empire To Republic The Turkish War of National Liberation 1918-1923 A
Documentary Study,Volume 3, Part 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
SMİTH Michael (2002) Yunan Düşü, Ayraç Yayınları, Ankara.
SONYEL Salahi (1981) Kurtuluş Savaşında Batı Siyasamız, Belleten, Cilt XLV/1, Sayı 177, Ocak 1981,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
SONYEL Salahi (1995) Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisinin Türkiye’deki Eylemleri, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
SONYEL Salahi (2003) Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara.
SONYEL Salahi (2011) İngiliz Gizli Belgelerinde Türk-Yunan İlişkileri 1821-1923, Remzi Kitabevi, İstanbul.
Türk İstiklal Harbi I Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı (1999) 3. Baskı, Genelkurmay ATASE Başkanlığı
Yayınları, Ankara.
ORAN Baskın (1991) Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, 2. Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara.
YAVUZ Bige (1994) Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri: Fransız Arşiv Belgeleri Açısından 1919-
1922,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
YERASİMOS Stefanos (2000) Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923, 2. Basım, Boyut
Kitapları, İstanbul.
Süreli Yayınlar (Yunanistan)
Makedonia
Skrip
Embros
İnternet Kaynakları
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS...
0b6.75442403 (Erişim Tarihi 01.12.2013
08-03-2022 -Çağla Etiket
