Hadrianoutherai, Balıkesir çevresinde yer alan konumu tartışmalı Roma İmparatorluk Dönemi kentlerinden biridir. Antik kaynaklar, kentin Hadrianus tarafından bölgede gerçekleştirdiği başarılı bir avın anısına kurulduğunu aktarmaktadır.
Balıkesir Çevresinde Bir Antik Kent: Hadrianoutherai
Mustafa TÜRK Dr. Öğr. Üyesi- Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü- mturk@bandirma.edu.tr
Balıkesir çevresi; uygun coğrafyası, iklim koşulları ve batı Anadolu’daki stratejik konumu dolayısıyla Anadolu’nun insanlık tarihi boyunca sürekliyerleşim görmüş alanlarından biridir. Ancak kaynak ve araştırma eksikliği nedeniyle bölgenin yerleşim tarihinde pek çok kesinti ya da tartışmalı nokta vardır. Bu tartışmalı noktalardan biri de M.S. 2. yüzyılda Balıkesir merkezi yakınlarında kurulmuş olan Hadrianoutherai kentidir. Antik kaynaklar söz konusu kentin Hadrianus tarafından bölgede yaptığı başarılı bir avBsonrasında kurulduğunu bildirse de lokalizasyonu kesinleştirilemediği içinkent hakkındaki tartışmalar 19. yüzyıldan bu yana devam etmektedir.
Çalışmamız; Eskiçağ tarihinin ana kaynakları olan antik yazarların eserleri, yazıtlar, sikkeler, arkeolojik bulgular ve bu kaynaklara dayanarakoluşturulmuş modern literatür ışığında Hadrianoutherai hakkındaki bilgileriBortaya koymayı amaçlamaktadır.
Giriş
Hadrianoutherai’ın konumlandığı Balıkesir merkezi çevresindeki yerleşmefaaliyetlerinin geçmişi Paleolitik (Eski Taş) döneme kadar geri gitmeklebirlikte, tarihsel kayıtlarda Roma İmparatorluk Dönemi öncesinde bölgedeBBalya’ya lokalize edilen Perikharaksis dışında bilinen herhangi bir kentyoktur. Roma ve Bizans yazarlarının verdikleri bilgiler, epigrafik, nümismatikBve arkeolojik veriler; Makestos’un (Susurluk Çayı) orta kısımlarındakiyerleşimlerin ancak Roma İmparatorluk Dönemi’nde kendi ekonomik imkânları ve Roma’nın desteği sayesinde gelişerek kent statüsüne kavuştuğunu göstermektedir1
. Fakat bu kentlerinin kökenini en azındanBHellenistik döneme kadar geri götürmek de mümkündür. Yol ağlarüzerinde, ova kenarlarında ya da yer altı ve yer üstü kaynakları açısından zengin bölgelerde bulunan yerleşimler, Hellenistik Dönem’de gelişerek kasaba halini almış olmalıdır. Bölgenin kentleşme tarihindeki en önemli evre ise 2. yüzyıldır. Özellikle 2. yüzyılın başında Hadrianus döneminde
gerçekleştirilen kentlileştirme faaliyetleri dikkat çekmektedir. İmparator, Kuzeybatı Anadolu’da birbirine komşu kabileleri tek bir yerleşimde toplamak suretiyle Hadrianoi (Orhaeli), Hadrianeia (Dursunbey) ve Hadrianoutherai (Balıkesir) adlı üç yeni kent kurmuştur (Jones, 1971: 89). Aşağıdaki satırlar bu kentlerden Hadrianoutherai hakkındaki kaynaklar ve kentin
lokalizasyonu irdelenecektir. Kaynaklar
Hadirnoutherai’ın adı; Aelius Aristides, Historia Augusta, Cassius Dio, Tabula Peutingeriana, Hierokles listesi, Notitia Episcopatuum, IoannesMalalas, Georgios Cedrenus ve Ioannes Zonaras gibi Roma ve Bizans kaynaklarında geçmektedir. Historia Augusta (De Vita Hadriani, XX, 12- ve Cassius Dio (Romaika, LXIX, 10-2) kente Hadrianus’un av sevgisibağlamında değinmiştir. Her iki kaynakta verilen bilgiler, kentin kurucusunu vurgulaması ve av sonrasında kurulmuş olduğunu aktarması açısından
önemlidir. Zira bu bilgiler nümismatik kaynaklar tarafından da desteklenmektedir. Cassius Dio’nun verdiği bilgilerden imparatorun av merakınınyaralanmasına neden olduğu da anlaşılmaktadır. Ancak bunun
Hadrianoutherai’da gerçekleştirdiği av sırasında mı yoksa başka bir yerde mi olduğu konusu çok açık değildir. Historia Augusta’nın Hadrianoutherai’daki
avın başarılı geçtiğini bildirmesi nedeniyle kazanın başka bir yerde gerçekleşme olasılığı daha fazladır. Ayrıca Historia Augusta, imparatorun söz konusu avda bir ayı öldürdüğünü bildirmektedir. Bu bilgi, öldürülenVhayvanın cinsi konusunda sikkeler dışındaki tek yazılı kaynağımızdır. FakatVHadrianoutherai sikke tiplerinden bazıları (RPC III, 1625, 1629, 1631)
üzerindeki ayı başı Historia Augusta’yı doğrularken, bir diğer tip (RPC III,V1624, 1626) imparatorun öldürdüğü hayvanı ayı değil yaban domuzu olarak
göstermektedir. Aristides’in (Hieroi Logoi, I, 51) verdiği bilgiler ise diğer iki Antikçağ kaynağından farklı olarak kentin konumu ile ilgili ipucu içermektedir. Verilen bilgilerden Aristides’in Pergamon’a gitmek için
Hadrianoutherai’dan geçmesi gerektiği ve Hadrianoutherai’ın yazarın o bulunduğu yerden (Laneion)2V birkaç saatlik mesafede olduğu
anlaşılmaktadır.Adın geçtiği Bizans kaynaklarına toplu olarak bakıldığında da Roma dönemini özetleyen kronikler veya idari ve dini yapılanmaya dair
hazırlanmış kaynaklar olduğu göze çarpmaktadır. Bunlardan Malalas
(Chronographia, XI. XX), kuruluş öyküsüne değinmemekle birlikte kentin
kurucusunun Hadrianus olduğunu belirtmiştir. Bir başka Bizans kaynağı
olan Zonaras (Epitome Historiarum, XI. 23), Roma tarihi için Cassius Dio’yu
kaynak olarak kullanmıştır. Dolayısıyla Hadrianoutherai üzerine aktarımı
neredeyse bu kaynağın kopyasıdır.
Cedrenus (Compendium Historiarum I, 437) ise kuruluş öyküsünü
özetlemektedir. Yazarın tartışmalı da olsa mevcut bilgilere yaptığı en önemli
katkı kentin Mitata’da (Milata ?) bulunduğu yönündeki aktarımıdır. Ramsay,
Aristides’in Hieroi Logoi’da anlattığı bir öyküden yola çıkarak,
Hadrianoutherai’dan Miletopolis Gölü’ne (Ulubat Gölü) kadar olan bölgede
Milatalılar adlı bir kavmin yaşadığını, dolayısıyla bölgenin adının Milata
olduğunu iddia etmektedir (Ramsay, 1960: 169). Buna karşın Bizans tarihçisi
Cyril Mango, Bithynia kökenli Aziz Ioannikios (752-846) hakkındaki bir
makalesinde Balıkesir’de “metata” ya da “lakkou metata” adlı bir yerin
varlığından bahsetmektedir (Mango, 1983: 402, dp. 25; Laflı, 2016: 420).
Hadrianoutherai’ın adı Tabula Peutingeriana’nın Asia ve Mısır topraklarındaki
yerleşimleri içeren IX. parçasında3 geçmektedir. Haritada kentin adı
Hadrianuteba şeklinde verilmiş ve kent Miletopolis ve Pergamon arasında
gösterilmiştir. Mesafe olarak ise Miletopolis- Hadrianoutherai arası XXXIII,
Hadrianoutherai-Pergamon arası VIII Roma mili olarak kaydedilmiştir. Bu durumda Miletopolis-Pergamon arası mesafe için 41 mil4 (yak. 61 km.) rakamı ortaya çıkmaktadır. Ancak rakam, günümüz yol ağları üzerinden ölçülen Mustafakemalpaşa –Bergama arasındaki yaklaşık 190 km. lik mesafe
ile çelişkilidir. Bu çelişki, Tabula Peutingeriana’da özellikle HadrianoutheraiPergamon arasındaki mesafenin yanlış verilmiş olmasına dayandırılmaktadır
Hierokles’in (Synekdemos 662, 663, 664) sınıflandırmasında ise Hadrianoutherai, başkenti Kyzikos olan Hellespontus Eyaleti içinde yer alır.
Burada XXI. Eparkhia olan Hellespontus eyaletine bağlı üç gruba ayrılmış 33 kent adı verilmiştir. Hadrianoutherai’ın adı ikinci grup kentler arasında sayılmaktadır. Bu grupta 13 kent adı vardır. Fakat yedinci sıradaki Ἡραι adlı kentin, Hadrianoutherai’ın sonundaki ekin yanlışlıkla tekrarlanmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır.Kiliselerin ve piskoposların hiyerarşik sırasını konu alan NotitiaEpiscopatuum’da6 da bölgenin Metropolisi Kyzikos’tur. Kyzikos’a bağlı piskoposluk merkezlerinin sayısı ise 10-13 arasında değişmektedir.Hadrianoutherai’ın adı genelde beşinci ya da altıncı sırada yer almıştır (Not.
Episc., I. 153, III. 86, VII. 139, VIII. 164, IX. 71, X. 212, XIII. 72)7
. Kaynağın bir başka önemi, VIII. ve IX. listede Hadrianoutherai ve Hadrianeia kentlerininaynı liste içinde bulunmasıdır. Bu listelerde Hadrianoi da (Αδριανών) Bithynia Prima kentleri arasında gösterilmiştir. Bu durumda Kuzeybatı Anadolu’da Hadrianus’un adını taşıyan her üç kent te aynı kaynakta yer almış olmaktadır. Ayrıca X., XI. ve XIII. listelerde Akhyraous’un adı vardır.
X. ve XIII. listede Hadrianoutherai ve Akhyraous’un adları birlikte verilmiştir. Bu durum, Akhyraous’un ya Hadrianoutherai’ın yeni adı ya da ona yakın ve bu kentin yerini almış olan bir Ortaçağ kalesi olduğunu düşündürmektedir.
Khalkedon8
, II. Constantinopolis9
, II. Nikaia10 ve Doğu Ortadoksları
tarafından yapılan IV. Constantinopolis11 konsillerine Hadrianoutherai’dan temsilci katıldığı bilinmektedir. Khalkedon Konsili’nde Hadraianoutherai veHadrianeia, II. Nikaia Konsili’nde ise Hadrianoutherai, Hadrianeia ve Hadrianoi kentlerini temsil eden birer piskopos adı geçmiştir.Bölgemizde aranan en önemli epigrafik veri, Hadrianoutherai’ın adının yeraldığı ya da Hadrianus’u kurucu olarak onurlandıran bir yazıttır. Ancak ne yazık ki Balıkesir çevresinde bugüne kadar Hadrianoutherai adının geçtiği her hangi bir yazıt ele geçmemiştir. Buna karşın Louis Robert’in Balıkesir’de kopyaladığı iki yazıt parçası, kentin Hadrianoutherai ile bağına dair kaynaklarımızdan birini oluşturmaktadır. Bunlardan ilki, oldukça eksik olmasına rağmen araştırmacının gezilerini değerlendiren Jones tarafından Hadrianus ile ilişkilendirilerek tamamlanmıştır12. İkinci yazıt da Septimius Severus ve Caracalla’nın 202 yılına tarihlenen mektubudur (Jones, 2014, 1). Fakat kırık olduğu için, Robert yazıtın yalnızca baş kısmını
kopyalayabilmiştir (Robert, 1962: 389, dp. 3). Kentin adının geçtiği elimizdeki tek yazıt ise oldukça geç tarihli bir mühür üzerinde karşımıza çıkmaktadır. Georgios Zacos’un Byzantine Lead Seals adlı
eserinde yayımlanan bu mühür, 11. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmiştir (Zacos, 1985, 955). Mühür, Hadrianoutherai’ın adının geçtiği literatürdeki tek örnek olmasının yanında, kentin tarihinin 11. yüzyılın ilk yarısına kadar devam ettiğini göstermesi açısından da önemlidir. Literatürdeki örnekler, Hadrianoutherai’ın İmparator Hadrianus tarafından kuruluşundan (123/124) başlayarak aralıklarla da olsa I. Philippus (244-249) dönemi sonuna kadar 100 yılı aşkın bir süre boyunca sikke bastığı göstermektedir. Basılan sikkelerin ön yüzleri eyaletlerdeki diğer kentler de olduğu gibi genelde imparatora, ailesine ya da imparatorca onaylanan dinsel bir simgeye ayrılmıştır. Arka yüzlerinde ise lejandla birlikte Hadrianoutherai için önemli tasvirler yer almaktadır. Herakles, Asklepios, Telesphoros, Tykhe,
ayı başı ve boğa en fazla kullanılan tasvirlerdir. Arka yüzdeki ethnikon da, genelde ΑΔΡΙΑΝΟΘΗΡΙΤΩΝ veya ΑΔΡΙΑΝΟΘΗΡΕΙΤΩΝ şeklinde
yazılmıştır.
Yalnız sikke basımında boşluklar vardır. Roma imparatorlarından sadece Hadrianus (117-138), Septimius Severus (193-211), Caracalla (198-217), Geta (209-211) ve I. Philippus’a (244-249) ait örnekler elimize geçmiştir. Bu örneklerCassius Dio ve Historia Augusta tarafından aktarılan kentin kuruluş öyküsünü desteklemektedir. Genel olarak, yayımlanan sikkelerin 19. yüzyıl
sonu ve 20. yüzyıl başlarındaki Avrupalı seyyah ya da araştırmacıların yaptıkları faaliyetler sonucu elde edildiği anlaşılmaktadır. Sikke darbı süreci benzer olan diğer bölge kentleriyle karşılaştırıldığında henüz ele geçmemiş tiplerin olduğu da düşünülebilir.
Lokalizasyon
Antik kentlerin lokalizasyonu Eskiçağ araştırmalarının en önemli problemlerinden biridir. Doğal veya zoraki nedenlerle yerleşimlerin tarihinde meydana gelen kesintiler, zamanla bazı antik yerleşimlerin adlarının unutulmasına ya da yerlerinin kaybolmasına yol açmıştır. Bu durum Hadrianoutherai için de geçerlidir. Özellikle kuruluş öyküsü ile dikkat çeken kent, genelde modern Balıkesir’e lokalize edilmektedir. Ancak henüz kesin yeri belirlenebilmiş değildir. Lokalizasyon konusundaki kaynaklarımız; az sayıda Roma ve Bizans yazarının verdiği bilgiler, kentin kuruluş öyküsü, bölgenin fauna ve florası,
kurucu İmparator Hadiranus’un Küçük Asya’daki gezi rotası, Hadrianoutherai sikkelerinin buluntu yerleri ve hatip Aelius Aristides’in yaşamı hakkındaki bilgilerden oluşmaktadır. Bunlardan yazılı kaynaklardaki
bilgiler, iki istisna dışında genelde kuruluş öyküsü üzerine yoğunlaşmıştır. Bölgenin Antikçağ’daki fauna ve florası hakkında bilinenler ise kuruluş öyküsünde geçen avın yapıldığı yerin belirlenmesi için yeterli değildir.
Öyküde Hadrianus’un avladığı bildirilen ayı; bugün Madra Dağı, Uludağ ve Kaz Dağları gibi yüksek kesimlerde yer alan sık orman bölgelerinde görülür. Buna karşılık sikkeler üzerinde işlenen domuz, ayıya göre daha geniş bir alana yayılmış durumdadır. Fakat Antikçağ’dan bugüne fauna ve floranın değişmesi kaçınılmaz olduğundan13, bugünkü durumdan yola çıkarak kesin hüküm vermek oldukça sakıncalıdır.
Kuruluş öyküsünün verildiği bir başka kaynak olan sikkeler ise lokalizasyon
için iki yönlü incelenmelidir. Bunlardan biri, üzerlerindeki tasvirlerin
konuma dair bilgi içerip içermediği diğeri de sikkelerin buluntu yerleridir.
Hadrianoutherai sikkeleri üzerindeki tasvirlerde kentin konumuna dair tek
ipucu, Asklepios tapınımının yaygın olduğu sıcak su kaynaklarına yakın
olması gerektiğidir. Ancak Kuzeybatı Anadolu’da bu kritere uygun çok fazla
alan bulunması işimizi zorlaştırmaktadır. Sikkelerin buluntu yerleri
konusundaki sorun ise örneklerin az olması ve kataloglarda bulutu yerlerine
dair bilgilerin yer almamasıdır. Literatürde bu konuda kentin yeri ile
bağdaştırılan iki bilgi vardır. Bunlardan biri, İtalyan gezgin Domenico
Sestini’nin 18. yy. sonlarında Küçük Asya’da yaptığı bir gezi sırasında Soma
yakınlarındaki Darkale’de bulduğu madalyondur (Sestini, 1807: 135). Sestini
madalyon nedeniyle Hadrianoutherai’ı Darkale’ye lokalize etmiştir. İkinci
bilgi de F. W. Hasluck ve Louis Robert’in Balıkesir’de Hadrianoutherai
sikkelerinin yoğunlaştığını bildirmesidir (Robert, 1935: 195; Hasluck, 1910:
91). Ki bu, aynı zamanda Hadrianoutherai’ın Balıkesir’e lokalize edilmesini
destekleyen verilerden biridir.
Kentin konumu hakkında en açık ipucu ise geç Roma dönemine ait bir yol haritasının 12. yüzyılda veya 13. yüzyılın başında yapılmış kopyası olan Tabula Peutingeriana’da yer alır. Söz konusu haritada Hadrianoutherai, kuzey güney yönlü yol ağı üzerinde, Miletopolis ve Pergamon arasında gösterilmiştir. Hadrianoutherai’ın her iki kente olan uzaklığı da, Miletopolis’eXXXIII, Pergamon’a VIII mil olarak verilmiştir (Tabula Peutingeriana, IX)14
.Bu durumda kent, Pergamon’a oldukça yakın olmalıdır. Nitekim Marquardt, Cyzicus und sein Gebiet adlı eserinin sonundaki haritada Hadrianoutherai’ı olasılıkla bu kaynağa dayanarak Pergamon’a çok yakın bir konumda göstermiştir (Marquardt, 1836). Ancak genellikle Tabula Peutingeriana’da verilen mesafelerin yanlış olduğu kabul edilmekte, doğru mesafelerin
Balıkesir yakınlarına tekabül ettiği ileri sürülmektedir. Örneğin Ramsay,gerçek ölçünün Pergamon’a LIII, Miletopolis’e ise XXXXIII (33)15 mil olması gerektiğini belirtmiştir (Ramsay, 1960: 181). Bu durumda Pergamon -Balıkesir arası yaklaşık 80 km., Balıkesir- Mustafakemalpaşa arası mesafe ise yine yaklaşık 50 km. olmaktadır ki bu ölçüler günümüzdeki ölçülere biraz daha yakındır16
.
Buna rağmen Hadrianoutherai’ın lokalizasyonu konusundaki belirsizlik 19. yüzyıldan buyana devam etmektedir. Kaynaklardaki kısıtlı verilerle kendi deneyim ve gözlemlerini birleştiren Ramsay, Munro, Wiegand, Hasluck, Robert ve Schwertheim gibi araştırmacılar Hadrianoutherai’ın konumuna dair öneriler sunmuşlar, fakat araştırmalarında görüşlerini kesinleştirecek her hangi bir veriye ulaşamamışlardır.
Yukarıda değinilen Marquart ve Sestini’nin kenti Pergamon’a oldukça yakın göstermelerine karşılık, Smith’in sözlüğünde kent, Miletopolis ve Ergasteria arasına yerleştirilmiştir (Schmitz, 1873: 1024). Fakat Ramsay, hem TabulaPeutingeriana’da verilen mesafelere hem de bu mesafeden kaynaklandığını ileri sürdüğü Schmitz’in lokalizasyonuna karşı çıkmış, Milotopolis ve
Pergamon arasındaki yolun, doğu-batı doğrultulu yolla Balıkesir’de birleşmesi nedeniyle Hadrianoutherai’ın burada aranması gerektiğini savunmuştur (Ramsay, 1960: 169). Theodor Wiegand ve Louis Robert’in önerileri de aynı yöndedir. Wiegand, Aristides’in Laneion’dan Pergamon’a gitmek için yola çıktığında ilk mola yerinin Hadrianoutherai olmasını dikkate alarak, kentin Laneion ve
Pergamon arasında bugünkü Balıkesir civarında olması gerektiğini bildirmiştir (Wiegand, 1904: 278). Buna karşın Robert daha kesin konum belirtmiş, kentin yerinin Balıkesir’de bugünkü Atatürk Parkı’nın17 olduğu tepede veya hemen yanında inşa edilen stadyumun bulunduğu alanda olduğunu ileri sürmüştür (Robert, 1962: 389). Robert’in düşüncesinde, alanın topografyasının yerleşim için uygunluğu ve bölgede yaptığı araştırmalar sırasında gördüğü çeşitli kalıntılar önemli bir rol oynamıştır (Robert, 1962:389).
Hadrianoutherai’ı Balıkesir’e yerleştiren bir başka araştırmacı, Kyzikos çevresiyle ilgili kapsamlı çalışmasıyla tanınan Hasluck’dur. Kenti Balıkesir Ovası’nın güney batı köşesine18 yerleştiren Hasluck, Balıkesir’de Hadrianoutherai’a işaret eden görünür kalıntı olmamasına rağmen, kendisini bu kanıya götüren dört neden saymaktadır. Nedenlerden ilki, Balıkesir
Ovası’nın genişliği ve verimliliğinin ovada her dönemde gelişkin bir yerleşimin varlığını gerektirmesi, ikincisi kentin Hadrianoutherai’ın kaynaklarca aktarılan Miletopolis –Pergamon arasındaki konumuna uyması, üçüncüsü Balıkesir’in adının ve çevrede ele geçen yazıtların antik bir yerleşime işaret etmesi ve son olarak dördüncüsü de Hadrianoutherai sikkelerinin Balıkesir’de diğer alanlara göre daha yoğun olmasıdır (Hasluck,1910: 90-91).
Kentin lokalizasyonu konusunda literatürdeki ikinci önemli öneri ise Beyköy’dür. Öneriyi ilk ortaya koyan araştırmacı olan Munro, 1901 yılında bölgede yaptığı araştırmalar sırasında gördüğü Beyköy’ün hemen yanındaki tepeyi Hadrianoutherai’ın yeri olarak tanıtmıştır (Munro, 1901: 232 vd.)19
.Araştırmacının en önemli dayanağı çevrede ele geçen Eski Yunanca yazıtlardır. Bunun yanında kalıntıların önemli bir yerleşime işaret etmesi, topografyanın kuruluş öyküsündeki av için uygunluğu, alanın Kaikos (Bakırçay) Vadisi’ne giden yol üzerinde bulunması ve yine kendisi tarafından Bigadiç’e20 yerleştirilen Akhyraous’a yakınlığı diğer dayanakları arasında sayılabilir. Monro’nun bu görüşü daha sonra kısmen Elmar Schwertheim tarafından da devam ettirilmiştir. Schwertheim, Kyzikos çevresindeki yazıtları derlediği 1980 yılında yayımlanan Die Inschriften von Kyzikos und Umgebung I adlı eserin sonundaki haritada genel kanıya uyarak kenti Balıkesir’de göstermekle birlikte, sonraki yayınlarında Monro ile hemen hemen aynı gerekçelere dayanarak Kepsut’a yerleştirmiştir (Schwertheim,1987: 163,164).
Sonuç
Sonuç olarak, Hadrianoutherai ile ilgili antik ve modern literatürde en çok
tekrarlanan husus, kentin Hadrianus’un bölgede yaptığı başarılı bir av
sonrasında kurulmuş olmasıdır. Anlatı, içinde gerçeklik barındırmakla
birlikte, kuruluş öyküsünün hem kent hem de Hadrianus’u yüceltmek
amacıyla düzenlenerek yayıldığı anlaşılmaktadır. Kaynaklar tesadüfi bir ava
dayandırmasına rağmen, kentin kuruluşunu Hadrianus’un imparatorluğun
iç huzurunu sağlama politikasına bağlamak gerekmektedir. İmparator
bölgedeki seyahati sırasında boşluğu fark ederek, aynı zamanda yol ağının
güvenliğini sağlayacak olan Hadrianoutherai’ı kurmuş olmalıdır.
Lokalizasyon konusunda ise iki farklı bakış açısı karşımıza çıkmaktadır.
Tarihi coğrafyaya yoğunlaşan araştırmacılar, Balıkesir’de Atatürk Parkı’nın
bulunduğu alanı; epigrafik malzemeyi ve görünür kalıntıları dikkate alanlar
ise Kepsut’un Beyköy Mahallesi’ndeki bir tepeyi Hadrianoutherai’ın yeri
olarak önermişlerdir. Bu iki öneri dışındaki görüşler de genellikle kesin
konum bildirmeksizin Balıkesir çevresini işaret etmektedir. Balıkesir Atatürk
Parkı önerisinin dayanakları daha güçlü olmakla birlikte, elimizde hâlâ kesin
bir kanıt yoktur. Yani mevcut çalışmalar, lokalizasyon önerilerinin
doğruluğunu ya da yanlışlığını kanıtlayacak boyutta değildir. Bu konuda
düğümü çözecek ilk adımlardan biri, Balıkesir Atatürk Parkı’ndaki
kalıntıların mahiyetinin anlaşılması için uzun soluklu bir kazı çalışması yapılmasıdır. Hadrianoutherai’ın burada olmadığı anlaşılırsa; sonraki adım
Propontis kıyısından Pergamon’a giden iki yol ağı takip edilerek, bu yolların
yakınındaki kalıntı alanlarının incelenmesi olmalıdır.
notlar
* Bu bildiri İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı’nda
hazırlanan “Balıkesir Çevresinde Hadrianoutherai Örneğinde Eskiçağ Kentleri” başlıklı doktora
tezinden derlenmiştir. Bu nedenle danışman hocam Prof. Dr. Mustafa H. Sayar başta olmak üzere
çalışmaya destek veren hocalarıma ve 2214/A Doktora Sırası Yurtdışı Araştırma Bursu
kapsamında Münster’de literatür çalışması yapmamı sağlayan Tübitak’a bir kez daha teşekkür
ediyorum.
1 Kent statüsüne sahip bölgedeki Roma İmparatorluk Dönemi yerleşimleri arasında
Hadrianoutherai, Pionia, Ergasteria, Hadrianeia, Hiera Germe ve Attea’nın (Attaos ?) adları
sayılabilir.
2 Aristides’in bu sırada bölgedeki arazilerinden biri olan Laneion’da bulunduğu tespit
edilmektedir. Laneion’un konumu çok açık olmamakla birlikte hatibin tanrılara sunduğu
adakların Ömerköy civarında ele geçmesi bu bölgede aranmasına yol açmıştır.
3 Haritanın sonradan tamamlanan bölümü, “I. Harita” olarak kabul edilmektedir. Bu parça
sayılmazsa Hadrianoutherai’ı içeren kısım VIII. Harita’dır.
4
1 Roma mili= 1000 ayak= 1480 m. (Howatson, 2013: 17).
5
İlk grupta; Propontis kıyıları ve Troas’daki kentler, ikinci grupta aralarında Hadrianoutherai’ın
da yer aldığı iç kısımlardaki kentler sıralanmaktadır. Az sayıda kentten oluşan üçüncü grubun
ise Skepsis (Kurşunlutepe) dışında hiç birinin lokalizasyonları bilinmemektedir (bkz. Türk, 2018).
6
Notitia Episcopatum ile benzer Hadrianoutherai’ın adını içeren iki Bizans kaynağımız daha
vardır. Bunlardan ilki Georgios Cyprios’un Descriptio Orbis Romani adlı eseridir. İkinci
kaynağımız ise, muhtemelen bir keşiş tarafından yazılan ve yer adlarının listesini de içeren bir
coğrafya eseri olan Ravennatis Anonymi’dir.
7
Bkz. Parthey, 1967.
8 Patrikios (Mansi, 1792: 152, 438).
9
Kyprianos (Lequien, 1740: 771-772).
10 Basileios (Mansi, 1767: 389).
11 Gregorios (Lequien, 1740: 771-772).
12 Yazıtın Robert tarafından kopyalanan kısmı, “Αὐτοκρ[άτωρ - - - Παρ-] Θικ[- - - -] ιαν[- - - -
ἀρχ-] ιερ[εὺς μέγιστος - - -]” şeklindedir (Jones, 2014, 2).
Kaynakça
Aelius Aristides, Heilige Berichte, çev. Heinrich Otto Schröder, Heidelberg,
Carl Winter, Univeritätsverlag, 1986.
Cassius Dio, Römische Geschichte, Band: V, çev. Otto Veh, Düsseldorf,
Artemis & Winkler Verlag, 2007.
Georgius Cedrenus, Compendium Historiarum I, yay. I. Bekler, Bonnae,
Inpensis Ed. Weberi, 1838.
Hasluck, F.W. (1910). Cyzicus, Cambridge, Cambridge University Press.
Hierokles, Synecdemus, Ed. Augustus Burckhardt, Lipsiae, in Aedibus B.G.
Teubneri, 1893
Historia Augusta, The Scriptores Historia Augusta I, Çev. David Magie, (The
Loeb Classical Library), London, William Heinemann LTD, 1960.
Howatson, M. C. (2013). Oxford Antikçağ Sözlüğü, ed. M.C. Howatson, çev.
Faruk Ersöz, İstanbul, Kitap Yayınevi.
Ioannes Zonaras, Epitome Historiarum, Vol. II, ed. Ludovicus Dindorfius,
Libsiae, B.G. Teubneri, 1869.
Jones, A. H. M. (1971). The Cities of The Estern Roman Provinces, Oxford,
Oxford University Press.
Jones, C. P. (2014). “Louis Robert in Central Mysia”. Chiron, 44, s. 23-54.
Laflı, E. (2016). "Hadrianoutheria ve Palaiokastro", Balıkesir Kent
Sempozyumu 2015, ed. Şener Ceryan, Abdullah Soykan, Balıeksir 2016, s. 417-
422.
Lequien, M. (1740). Oriens christianus in quatuor Patriarchatus digestus, Vol.
I, Ex Typoraphia Regia, Paris.
Malalas , Chronographia, Recensuit. Iohannes Thurn, (Corpus Fontium
Historiae Byzantinae, Vol.: XXXV), Berlin, Walter De Gruyter, 2000.
Mango, C. (1983). “The Two Lives of St. Ioannikios and the Bulgarians”,
Harvard Ukrainian Studies, Vol. 7, Okeanos: Essays presented to Ihor
Ševčenko on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students (1983), s.
393-404.
Mansi, J. D. (1767). Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, Vol.
13, Florentiae, Expensis Antonii Zatta Veneti.
Mansi, J. D.: 1792 Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima
Collectio, Vol. 7, Florentiae, Expensis Antonii Zatta Veneti.
Marquardt, J. (1836). Cyzicus und sein Gebiet, Berlin, Bei Theod. Chr. Friedr.
Enslin. Munro, J. A. R. (1901). "Gleanings From Mysia", JHS, Vol. XXI, Part II, s. 229-
237.
Parthey, G. (1967). Hieroclis Synecdemus et Notitiae Graecae episcopatuum:
Accedunt Nili Doxapatrii Notitia patriarchatuum et locorum nomina
immutata, Ed. Theodoro Mommsen, Amsterdam, Adolf M. Hakkert.
Ramsay, W. M. (1960). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. Mihri Pektaş,
İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
Robert, L. (1962 ). Villes d’Asie Mineure, Études De Géographie Ancienne,
Seconde Edition, Paris, E. de Boccard.
RPC III, Roman Provincial Coinage III: Nerva, Trajan and Hadrian (AD 96–
138), Part I, II, ed. Michel Amandry, Andrew Burnett, British Museum Press,
2015.
Schmitz, L. (1873). "Hadrianuthe'rae", A Dictionary of Greek and Roman
Geography, Cilt: I, ed. Willim Smith, London, John Murray, Albemarle Street.,
s. 1024.
Schwertheim, E. (1987). “Forschungen in Mysien", Araştırma Sonuçları
Toplantısı, V, Cilt I, Ankara 1987, s. 163-165.
Sestini, D. (1807). Viaggi E Opuscoli Diversi, Berlin, Apresso Carlo Qvien.
Tabula Peutingeriana, Castori Romanorum Cosmographi, Tabula quae
dicitur Peutingeriana, ed. Conrad Miller, 1887.
Türk, M. (2018). “Geç Antikçağ Kaynakları Işığında Hellespontus Eyaleti
Kentleri”, Uluslararası Bandırma ve Çevresi Sempozyumu, Tam Metin
Bildiriler Kitabı I, Ed. Prof. Dr. Zekai Mete, Doç. Dr. Ahmet Aydın vd., s. 238-
244.
Wiegand, T. (1904). "Reisen in Mysien", AM, 29, s. 254- 339, Lev. XXIII-XXVI.
Zacos G. (1985). Byzantine Lead Seals, Volume Two, Nos 1-1089, compiled
and edited by John W. Nesbitt, 2 parts, Berne, Benteli Publishers.
13 Antikçağ’da hem orman alanlarının hem de ayının daha geniş bir alanda görüldüğü
düşünülebilir.
14 Roma İmparatorluk Dönemi yollarına dair bir başka kaynak, Itinerarium Antonini Augusti’dir.
Ancak söz konusu kaynakta Hadrianoutherai’ın konumunu tespit etmemizi sağlayacak herhangi
bir mesafe verilmemiştir.
15 Zannımızca Ramsay’ın kastettiği rakam XXXIII olmalıdır. Aksi halde XLIII şeklinde yazılması
gerekirdi.
16 Günümüz yol ağları üzerinden hesaplandığında Balıkesir- Bergama arası 111 km.,
Mustafakemalpaşa- Balıkesir arası da 76 km. dir.
17 2007 yılında Atatürk Parkı’nda Balıkesir Belediyesi tarafından yapılan çevre düzenlemesi
nedeniyle kısa süreli bir kurtarma kazısı gerçekleştirilmiştir. Kazıda Hadrianoutherai’a dair
herhangi bir veriye ulaşılmamış olmakla birlikte, bu çalışma alanda eski bir yerleşim olduğunu
kanıtlamaktadır.
18 Tanımlama, bugünkü Balıkesir’in bulunduğu alana tekabül etmektedir.
19 Munro’nun görüşüne karşı bkz. Hasluck, 1910: 91; Wiegand, 1904: 315.
20 Akhyraous’u Bigadiç’e yerleştiren diğer bir araştırmacı Wiegand’dır (Wiegand, 1904: 317).
28-07-2022/Mustafa TÜRK Dr. Öğr. Üyesi- Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü- mturk@bandirma.edu.tr
