Antikçağ'da Hellespontus Eyaleti Kentleri

GEÇ ANTİKÇAĞ KAYNAKLARI IŞIĞINDA HELLESPONTUS EYALETİ KENTLERİ

 Mustafa TÜRK

17-19     Eylül     2018 tarihlerinde,     Bandırma     Onyedi     Eylül     Üniversitesi     evsahipliğinde     Bandırma’da     düzenlenen     Uluslararası     Bandırma     ve     Çevresi     Sempozyumu     (UBS’18),     Balıkesir     Büyükşehir    
Belediyesi’nin     desteğiyle     gerçekleştirilmiştir.     Sempozyuma     ayrıca,     Gönen     Belediye     Başkanlığı     ve     Kuşcenneti    Milli    Park    Şefliği    de    katkıda    bulunmuştur

Diocletianus tarafından Asia Eyaleti bölünerek kurulan Hellespontus Eyaleti, Marmara Denizi’nin güney kıyılarını
kapsamaktadır. Bugün Erdek sınırları içinde yer alan Kyzikos antik kenti de eyaletin başkentidir. Hierocles’in
Synecdemos adlı eserinde bu eyalete bağlı 33 kent adı verilmiştir. Eyalet kentlerini içeren bir başka kaynağımız
ise Notitia Episcopatuum adlı listelerdir. Çalışmamızda bu iki kaynak ile diğer bazı Roma ve Bizans yazarlarının
aktardığı bilgiler kullanılarak saptanacak olan Hellespontus Eyaleti kentleri; lokalizasyon, idari veya dini önem ve
birbirleriyle ilişkileri bağlamında incelenecektir.
GİRİŞ
Roma İmparatorluğu’nun Küçük Asya’daki idari bölgelerinden biri olan Hellespontus Eyaleti,Diocletianus tarafından Asia Eyaleti’nin (Provincia Asia) bölünmesiyle kurulmuştur (Hasluck, 1910:192). Kuruluşundan bu yana bölgenin en önemli kenti olan Kyzikos da eyaletin başkenti olmuştur.Eyalet kentlerini toplu olarak veren kaynaklar incelendiğinde; eyaletin Anadolu’nun Antikçağ bölgelerinden Troas’ın neredeyse tamamını, Mysia’ın ise büyük bir kısmını kapsadığı anlaşılmaktadır 
RESİM 1
Bu kaynaklardan biri Hierocles’in1 Synecdemos adlı eseri, bir diğeri de Bizans dönemindeki dini yapılanmaya dair hazırlanan Notitia Episcopatuum adlı listelerdir. Hierocles’in eseri (Synecdemos) Roma İmparatorluğu’nun 535 yılından önceki idari bölümlerini ve bu bölümlerdeki kentlerin listesini içermektedir (Kazhdan & Talbot & vd. 1991: 930). Her ne kadar bazı hatalar barındırsa da, bu yönüyle Geç Roma- Erken Bizans siyasi coğrafyası hakkında bilgi alınabilecek korunmuş en önemli kaynaklardan biridir.
Söz konusu kaynakta Roma İmparatorluğu toprakları 64 Eparkhia’ya (eyalet) ayrılmış ve Eparkhia’lara ait kentlerin adları sıralanmıştır. Eparkhia’ların başkentleri (μητρόπολις) belirtilmiş olduğu gibi kentler de coğrafik yakınlık durumuna göre sınıflandırılmıştır. XXI. Eparkhia olarak verilen Hellespontus Eyaleti’ne bağlı üç gruba ayrılmış 33 kent adı vardır (Hierocles, Synecdemos 662-664). Ancak Synecdemos’u yayınlayanlardan biri olan Honigmann; Eksoria, Herai ve Sideron’u yanlışlıkla tekrar sonucu ortaya çıktıkları gerekçesiyle listeye dâhil etmemiştir. Böylece toplamda 30 kent adı ortaya çıkmaktadır. 

1 Hierocles hakkında eseri dışında bilgimiz yoktur. Eserinin içeriğine bakılarak, VI. yy. da yaşamış Bizanslı bir coğrafyacı olarak
tanımlanmaktadır (Kazhdan&
Talbot & vd. 1991: 930). 

Synecdemos 662:
1-Prokonnesos (Saraylar) 9-Troas /Aleksandria Troas (Dalyan-Ezine)
2-Eksoria 10-Skamandros
3-Barispe / Baris 11-Polikhna
4-Parion (Kemer) 12-Poimanenos (Eski Manyas)
5-Lampsakos (Lapseki) 13-Artemea (Gönen)
6-Abydos (Nara Burnu) 14-Rhekita, Dekhastadia ?
7-Dardanon /Dardanos (Maltepe) 15-Blados /Blaudos
8-Ilion (Hisarlık) 16-Skelenta

İlk grupta; Propontis kıyıları ve Troas’daki kentler verilmiştir. Bu grupta Troas şeklinde verilen adın, Aleksandria Troas olduğu açıktır. Listedeki kentlerden Prokonnesos, Parion, Lampsakos, Abydos, Dardanos, Ilion, Aleksandria Troas, Poimanenon ve Artemea kentlerinin lokalizasyonları bellidir. Ayrıcabbu kentler hakkında elimizde diğerlerine oranla daha fazla yazılı kaynak ve arkeolojik belge vardır. Buna karşın Skamandros, Eksoria, Barispe/Baris, Polikhna, Rhekita, Blados ve Skelenta hakkındaki bilgilerimiz
oldukça sınırlıdır.
Skamandros, haklı olarak İlyada’da geçen Skamandros Çayı (Eski Menderes) çevresinde aranmaktadır (Calder&Bean, 1958, Ad; Talbert, 2000, 56-C2). Ramsay; Burckhardt ve Parthey’in yayınında verilen  Eksoria’yı Prokonnessos (Ramsay, 1960: 166), Rekita’yı da Plinius’ta (V, XXXIII) geçen Conisium ile eşleştirmiştir (Ramsay, 1960: 165, dp. 2). Fakat Conisium’un, 663 numaralı listede verilen Koniosine (Κονίοσίνη) ile eşleştirilmesi daha uygundur. Jones, üçüncü sıradaki Barispe’yi Kyzikos ile Parion  arasındaki kıyı şeridinde, bu iki kentten birinin arazisindeki köy olarak tanımlamıştır (Jones, 1971: 91;
Calder&Bean, 1958, Bc). Ramsay ise Barispe/Baris adının Parion’un tekrarlanmasından kaynaklandığı
görüşündedir (Ramsay, 1960: 165, dp. 2; 166, 167, 172).
Strabon (XIII.1, 45; XII.1, 52), Polikhna’nın yerini “Aisepos Vadisi’nde, Irmağın solunda önce duvarlarla çevrili olan Polikhna’ya gelinir” şeklinde tarif etmiştir1
. Gruptaki Blados ve Skelenta’nın da Lydia’daki Blaundos ve Kalanda kentleri olduğu, yanlışlıkla Hellespontus Eyaleti kentleri arasına yazıldığı  düşünülmektedir (Ramsay, 1960: 100, 142, 143). Rhekita konusunda ise hiçbir bilgi yoktur. Literatürde
daha çok kentin adının yanlış yazılmış olabileceği üzerinde durulmaktadır (Ramsay, 1960: 167).

Synecdemos 663:
1-Miletoupolis (Melde Bayırı) 8-Pionia
2-Germai /Germe 9-Koniosine / Konision
3-Aptaos / Attaos 10-Argiza (Pazarköy)
4-Kerge 11-Ksios Trados / Hamaksitos (Troados?)
 (Babakale)
5-Sagara (Balıkesir civarı) 12-Mandakada / Mandakanda
6-Hadrianou Therai (Balıkesir) 13-Ergasteria (Balya)
7- Herai / Eras

1 Kentin yeri için bkz. Calder&Bean, 1958, Bd.

İkinci grupta da iç kısımlardaki kentler sıralanmıştır. Grupta 13 kent adı vardır. Fakat yedinci sıradaki  Herai adlı kentin, Hadrianoutherai’ın sonundaki ekin tekrarlanmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Miletopolis ve Argiza dışında gruptaki kentlerin konumları tartışmalıdır. Germe, Soma yakınlarına ya da Manyas ile Mustafakemalpaşa arasına lokalize edilmektedir. Hatta iki Germe nnolduğu ve bunlardan birinin güneyde, Hiera Germe adını taşıyan ikincisinin ise kuzeyde yer aldığına dairnngörüşler vardır (Calder&Bean, 1958, Bd). Attaos (Aptaos1 ) ve Hadrianoutherai Balıkesir merkezi yakınlarına, Pionia (Strabon, XIII.1,56; Plinius, V. XXXIII) Çanakkale’nin Bayramiç ilçesine ya dannİvrindi’nin Gömeniç Mahallesi’ne, Ergesteria da Balya’ya lokalize edilmektedir.

Kerge2, Sagara (Ramsay, 1960: 168), Konision (krş. Plinius, V, XXXIII), Ksios Trados (Hamaksitos?) ve Mandakanda (Plinius, V, XXXIII) konusunda ise elimizde en azından şimdilik lokalizasyonlarını yapmamızı sağlayacak nitelikte bilgi yoktur. Ramsay, Mandakanda’nın Aisepos ya da Tarsios Nehrinvadisinde aranması gerektiğini önermektedir (Ramsay, 1960: 168). Calder ve Bean’ın haritasında da Lentiana ile birlikte Manyas Gölü’nün (Aphnitis) güneyinde gösterilmiştir (Calder&Bean, 1958, Cc). Ramsay, Ksios Trados’un ise Stratonikeia kentinin adının değiştirilmiş biçimi olduğunu ve Lydia yerine yanlışlıkla Hellespontus’a kaydedildiğini ileri sürmüştür (Ramsay, 1960: 100).  Synecdemos 664:

1-Mandrai 4-Sideron
2-Hippoi 5-Skepsis (Kurşunlu Tepe)
3-Okhe / Okhe Sideron (Sidera ?)

Az sayıda kentten oluşan üçüncü grupta ise Mandrai, Hippoi, Okhe, Sideron ve Skepsis’in adları verilmiştir. Ancak Skepsis dışında bu kentlerin hiç birinin lokalizasyonları bilinmemektedir. Parthey’in  ayrı ayrı verdiği Okhe ve Sideron’u Honigmann tek yerleşim olarak vermektedir. Mandrai adı ise günümüzde bölgedeki bazı köylerin adlarında karşılaşılan Mandıra’yı çağrıştırmaktadır. Bu nedenle bu köylerde aranması gerekmektedir. VII. yüzyılda Heraklius’un (610-641), Bizans imparatorluğu topraklarını Strategos’lar tarafından
yönetilen askeri karakterli themalara ayırmasıyla (Ostrogorsky, 2011: 89 vd.), Hellespontus Eyaleti ortadan kalkmış, eyalet toprakları Anadolu’da kurulan üç themadan biri olan Opsikion’a dâhil edilmiştir. Ancak eyalet bölümlemesi kilise örgütü için kullanılmaya devam edilmiştir

(Mercangöz, 2003: 46-47).

Bu yüzden kilise örgütlenmesine dair bazı kaynaklarda bölge kentleri Hellespontus Eyaletinaltında sayılmaktadır.nBu kaynaklardan biri, Notitia Episcopatuum adlı listelerdir3
. Henricus Gelzer (Gelzer, 1901) ve Gustavin Parthey (Hierocles&Parthey, 1967) tarafından derlenerek yayınlanan bu listeler, kentlerin adlarını içermesi bakımından Synecdemos ile benzerdir. Fakat Synecdemos idari sistemle ilgilidir. Notitia
Episcopatuum ise Roma’nın doğu eyaletlerindeki kiliselerin ve piskoposların hiyerarşik sırasını konu almaktadır1

1 Ramsay, Aptaos olarak verilen adın Balaios ya da Strabon’da (XIII, 1, 67) geçen Palaia’nın yanlış yazılmış bir şekli olduğunu
ileri sürmüştür (Ramsay, 1960: 177). Fakat adın doğru yazım şekli Attaos’dur.
2 Veli Sevin, kentin Keraseis (Savaştepe) civarındaki küçük kasabalardan biri olduğunu belirtmektedir (Sevin, 2001: 50). Krş.
Ramsay, 1960: 165, dp.2.
3 Notitia Episcopatum ile benzer bir başka Bizans kaynağı, VII. yüzyılda yaşamış Lapithos (Lapta) kökenli coğrafyacı Georgios
Cyprios’un Descriptio Orbis Romani adlı eseridir (Kazhdan&Talbot&vd. 1991: 837, 838). Hem Notitia Episcopatuum gibi dini
hem de Synecdemos gibi dünyevi örgütlenmeye dair listeleri içeren eser, IX. yüzyıla ait bir derleme sayesinde günümüze
ulaşmıştır. Her iki kaynakta olduğu gibi Georgios Cyprios’un verdiği listede de eyaletin başkenti Kyzikos’tur (Gelzer, 1890,
1287-1299). 

. Bugün elimizde Constantinopolis Kilisesi’ne bağlı Metropolitlik ve Piskoposluk  merkezlerinin (Piskoposların) dini hiyerarşideki konumlarının belirtilmesi için hazırlanmış 13 liste vardır  (Hierocles&Parthey, 1967: 55 vd.).
Listeler incelendiğinde, Hierocles listesi gibi, Notitia Episcopatuum’da da bölgenin merkezinin Kyzikos  olduğu görülmektedir. Kent, Constantinopolis Kilisesine bağlı metropolitlikler arasında Caisareia, Ephesos, Herakleia ve Ankyra’nın ardından beşinci sıradadır (Gerland, 1931 :8; Gelzer, 1901: 534).

Kyzikos’a bağlı piskoposluk merkezlerinin sayısı ise 10 - 13 arasında değişmektedir. Hierocles’in Hellespontus Eyaleti listesinde 30 kent adı sayıldığı düşünüldüğünde, sayının oldukça düşmüş olduğu açıktır. Bu durum, Ramsay tarafından Hellespontus Eyaleti’ni iyi tanıyan Hierocles’in resmi kayıtlarda olmayan kasabaları da listeye eklemiş olmasıyla açıklanmaktadır (Ramsay, 1960: 165, 166). Notitiae Episcopatuum’un ilk sıralarında Germe, Poimanenon, Okes ve Bareos gibi kentler vardır.
Daphnousias’a sadece III. listede, Hagios Kornelios’a X. ve XIII. listede, Hadrianus’un Mysia’da kurduğu Hadrianeia kentinin adına ise VIII. ve IX. listede rastlanmaktadır (Hierocles&Parthey, 1967). X. ve XIII. listede Hadrianoutherai ve Achyraus’un adlarının birlikte verilmesi, Achyraus’un ya Hadrianoutherai’ın yeni adı ya da ona yakın ve bu kentin yerini almış olan bir Ortaçağ kalesi olduğu görüşünü desteklemektedir. Hierocles’in listesinde iç kesimdeki kentlerin ilk sırasında yer alan Miletopolis’in adı ise Notitia Episcopatuum’da son sıralara gerilemiştir.

Sonuç olarak, III. yüzyılın sonunda Diocletianus tarafından kurulan Hellespontus Eyaleti, VII. yüzyıla  kadar varlığını sürdürmüştür. VII. yüzyıldaki thema düzenlemesiyle eyalet ortadan kalkmıştır. Ancak  eyalet birden bire sona ermemiş, kilise örgütlenmesi için kullanılmaya devam edilmiştir. Eyaletin  kapsadığı alanın farklı fiziki ve sosyo-ekonomik yapısı, eyalet kentlerinin gruplara ayrılmasına neden  olmuştur ki, bu gruplar Hierocles’in eserinde görülmektedir. İlk grupta, deniz kıyısına yakın kentler
sıralanmıştır. Bu kentlerin kökeni genelde Arkaik ya da Klasik döneme dayanmaktadır. Buna karşın iç kesimlerdeki ikinci ve üçüncü grup kentlerin çoğu Roma imparatorluk döneminde kurulmuştur. Budurum iç kesimlerindeki kentleşme faaliyetlerinin Roma İmparatorluk Dönemi’nde yoğun olduğunu göstermektedir.
Eyalet kentleri, bazı istisnalar dışında varlıklarını Geç Bizans dönemine kadar sürdürmüşlerdir. Kentler  Geç Bizans döneminde ise yavaş yavaş küçülerek, giderek terkedilmiştir. Küçülmedeki etkenlerin başında güvenlik sorunları, depremler ve değişen yol ağları gelmektedir. Yerleşimlerin tarihindek kesinti, yerlerinin unutulmasına da yol açmıştır. Bazılarının adları Türk hâkimiyeti döneminde üzerlerine ya da yakınlarına kurulan yerleşimlere yansımış olmakla birlikte, Eskiçağ boyunca kuzeybatı Anadolu’nun özellikle iç kesimlerinde kurulan pek çok kent hala kayıptır. Buna karşın en azından Geç Antikçağ’da varlığını sürdürenlerin adlarının büyük oranda Hierocles listesi ve Notitia Episcopatuum gibi kaynaklara yansımış olması, bölgedeki kalıntı alanlarıylaeşleştirme olanağı sunmaktadır.

1 Diğer yandan Bizans döneminde dini ve idari sistemin birbirinden tamamen ayrı olduğunu iddia etmek mümkün değildir.
Örneğin Hellespontus Eyaleti’nin idari başkenti olan Kyzikos, dini anlamda da metropolitlik merkezidir. Yalnız bazı durumlarda
küçük kentlerin, Hristiyanlık açısından önemli bir piskoposa veya kiliseye sahip olmaları nedeniyle dini hiyerarşide daha
gelişmiş merkezlerin önüne geçmesi söz konusu olabilmektedir.

KAYNAKLAR Calder, W. M.&Bean, G. E. (1958).A Classical Map of Asia Minor, London, The British Institute of Archaeology at Ankara. Gelzer, H. (1890).Georgii Cyprii Descriptio Orbis Romani, Lipsiae, B.G. Teubneri. Gelzer, H. (1901).Ungedruckte und ungenügend veröffentlichte Texte der Notitiae episcopatuum: ein Beitrag zur byzantinischen Kirchen- und Verwaltungsgeschichte, München, Verlag der k. Akademie. Gerland, E. (ed.). (1931).Corpus Notitiarum Episcopatuum, Band I: Die Genesis der Notitia Episcopatuum, 1. Heft: Einleitung, Socii Assumptionistae Chalcedonenses. Hasluck, F. W. (1910).Cyzicus, Cambridge, Cambridge University Press. HieroclesLe synekdèmos d'Hiéroklès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre : texte, introd., comm. et cartes, Bruxelles: Éd. E. Honigmann, de l'Institut de philologie et d'histoire orientales et slaves, 1939. Hierocles&Parthey, G. (1967).Synecdemus et notitiae Graecae episcopatuum. Accedunt nili doxapatrii notitia patriarchatuum et locorum nomina immutata. Ex recognitione Gustavi Parthey, Amsterdam, Adolf M. Hakkert. Jones, A.H.M. (1971).The Cities of The Estern Roman Provinces, Oxford, Oxford University Press. Kazhdan, A.P.&Talbot, A-M.&vd.(Eds.) (1991).The Oxford Dictionary of Byzantium, 1-3, New YorkOxford, Oxford University Press. Mercangöz, Z. (2003)."Bizans Çağında Balıkesir", Bitek Kent: Balıkesir, ed. F. Özdem, İstanbul, YKY, s. 31-50. Ostrogorsky, G. (2011). Bizans Devleti Tarihi, çev. Prof. Dr. Fikret Işıltan, Ankara, TTK. Plinius Naturalis Historia, V, çev. Gerhard Winkler, München, Artemis&Winkler Verlag, 1993. Ramsay, W. M. (1960).Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. Mihri Pektaş, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi. Sevin, V. (2001).Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara, TTK. Strabon Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: Kitap XII-XIII-XIV), çev. Prof. Dr. Adnan Pekman, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2012. Talbert, R. J. A (ed.). (2000).Barrington Atlas of the Greek and Roman World, Princeton-Oxford, Princeton University Press.

04-05-2022/